ӘДЕБИЕТ ТЕОРИЯСЫ
Әдеби шығармаларда жансыз табиғат құбылысы тірі кісінің қылығымен ауыстырыла суреттелетіні көптеп кездеседі. Құбылтудың мұндай түрі кейіптеу деп аталады.
Кейіптеу – ауыз әдебиетінде жиі кездесетін тәсіл. Мысалдарда құбылту көбінесе аллегория түрінде кездеседі. Астарлы, тұспалдау арқылы суреттеу аллегория немесе пернелеу деп аталады. Мұнда дерексіз нәрселер деректі нәрсеге ауыстырылады. Мәселен, мысал жанрында әрбір кейіпкер белгілі бір қасиеттің немесе бейненің иесі ретінде алынады: есек — топас, қасқыр – жауыз, қой – момын, түлкі айлакер бейнесін көрсетеді.
Аударма бір тілде жазылған мәтінді екінші тілде дәл, түсінікті етіп жеткізу. Аударманың дәлме-дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма, балама аударма сияқты түрлері бар. Аударудың бірнеше тәсілі бар. Соның біреуі – калька. Бұл әдіс кейде сөзбе-сөз аудару арқылы тәржіменің оқылуын қиындатады. Аударманың тағы бір түрі – нобайлап аудару. Еркін аударма аталатын бұл аударма түрі бөтен тілдегі мәтіннің мағынасын ғана беруді көздейді. Ең тиімді аударма түрі – аударманың балама түрі. Мәтін авторының ой өрбіту, сөз сөйлеу мәнерін сақтау.
Әрбір әдеби шығарма оқырманға оны жазған автордың шығармашылық ерекшелігін танытады. Оны шығарма тілінен де, тақырып пен идеядан да байқауға болады. Әдеби ағымды да дәл осы тұрғыдан пайымдау керек. Әдеби ағым көбінесе көркемдік әдіс, стиль орнында қолданылады. Әдеби ағым - ұқсас сырлар мен ұқсас ерекшеліктердің бір емес, бірнеше жазушының шығармашылығында кездесіп, көркемдік бірлік құрауы. Әлем әдебиетінде әрбір әдеби ағымның пайда болуын, дамуын әдебиет тарихы қарастырады. Әдебиетте классицизм, сентиментализм, натурализм, футуризм, модернизм т.б. әдеби ағымдар бар.
Әңгіме - оқиғаны баяндап айтуға негізделген, қара сөзбен жазылған шағын көркем шығарма. Әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты аса маңызды деген қысқа оқиға суреттеледі. Әңгіме кейіпкерлері көп болмайды. Сюжет желісі бір арналы ширақ келіп, тақырыбы мен идеясы айқын болады. Ол аз сурет арқылы көп жайды аңғартады, жазушыдан көркемдік шеберлікті талап етеді. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, баяндауға, ұзақ суреттеуге орын жоқ. Онда адам, оның өмірі мен тағдыры т.б. жайттар нақты беріледі. Қазақ әдебиетінде балаларға арнап тұңғыш әңгімелер жазған – Ыбырай Алтынсарин.
Жазушы өз туындысына негіз болған оқиғаны, жағдайды жай ғана хабарлай салмай, көркем түрде әсерлі жеткізу үшін әртүрлі әдеби әдістерді пайдаланады. Олардың қатарына баяндау, суреттеу, диалог, монолог сияқты әдістер де жатады.
Баяндау дегеніміз – көркем шығарманың оқиғасын желілі түрде әдеби тілмен көркемдегіш құралдар арқылы әңгімелеп жеткізу. Баяндау автордың атынан немесе шығарманың негізгі кейіпкерінің атынан да баяндала береді.
Суреттеу - шығарма оқиғасын баяндау барысында оқиға болған жермен, кейіпкерлермен, оған қатысты нәрселермен таныстыру барысында қолданылатын көркем әдеби әдістің бір түрі. Суреттеудің пейзаж, портрет, мінездеме деп аталатын түрлері бар.
Диалог - әдеби шығармаларда екі кейіпкердің немесе бірнеше адамның сөйлесуі, яғни оларды сөйлету тәсілі. Көбінесе сахналық қойылымға арналған пьесалар, драмалық шығармалар диалогтен тұрады.
Монолог – сөз өнерінде кейіпкердің ішкі жай-күйін, толғаныс-тебіренісін бейнелеу мақсатында қолданылатын тәсіл, сөйлеуші өз ойын бір немесе бірнеше адамға арнап айтатын ауызша сөйлеу әрекеті. Монологтің ерекшелігі – бір адамның ойы, сөзі көрініс табуында. Сахналық монологте кейіпкер өзімен-өзі сырласқандай болып, тыңдаушы көрерменнен жауап күтпейді. Монологте кейіпкердің ой-тұжырымдары айтылып, оның жай-күйі айқын аңғарылады. Мәтінде монолог диалог үлгісінде де, диалогпен араласып та келе береді. Монолог жазбаша түрде де кездеседі. Екі жағдайда да (ауызша және жазбаша) негізгі ерекшелігі – бір адамның сөйлеуі немесе бір адамның ойы. Монолог -әдеби шығармаларда, әсіресе драмалық туындыларда кейіпкердің ішкі көңіл-күйін білдіретін толғау сөзі, кейіпкерді сөйлету тәсілі.
Дастан – ауыз әдебиетіне жататын жанр. Дастан Орта Азия, Таяу Шығыс халқы мен қазақ халқының арасында кең тараған. Қазақ дастандарын тақырыптарына қарай тарихи жырлар, батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, қиссалар деп бөлуге болады. Ауыз әдебиетінің мұралары «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» т.б. жырлары батырлар жырының қорын молайтса, «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Еңлік-Кебек» дастандары ғашықтық жырлардың қатарынан орын алды. Жазба әдебиет пайда болған соң, авторы белгілі дастандар дүниеге келе бастады. Мысалы, Нұрпейіс Байғаниннің «Қанды жорық», Жамбыл Жабаевтың «Замана ағымы», Қалқа Жапсарбаевтың «Орақ батыр» дастандарында өмір шындығы жырланған.
Жанр үнемі дамып отырады. Әрбір тарихи дәуір әртүрлі жанрдың түп негізін сақтай отырып, оған өзгешеліктер енгізіп отырады. Ол ерекшеліктер, бір жағынан, әдебиеттің ұлттық сипатымен байланысты болса, екінші жағынан, әр жазушының ерекшелігіне, алатын орнына байланысты. Жанрлар дүниеге келіп, өзгеріп, жоғалуы, жаңадан пайда болуы әдебиеттің тарихи дамуымен тығыз байланысты. Мәселен, қазақ эпосы бір кезде батырлар жыры түрінде көрінсе, уақыт өте келе лиро-эпосқа көшті, одан келе жанрлық табиғатын мүлде жаңартқан жаңа поэмаларға ауысты. Әрбір көркем шығарманың жанрлық ерекшеліктері сол шығарманы жазған автордың қаламгерлiк ерекшелігіне тәуелді. Әр қаламгер өз қалауынша жазады, өзінің жеке стилі болады, жанрға бұрын-соңды болмаған жаңалық енгізіп, түрлендіре түседі. Жанр эпос, лирика, драма болып, үш топқа бөлінеді.
Сөздерді қарама-қарсы мағынада, кекесін мағынасында қолдану ирония деп аталады. Шығарма кейіпкерлерінің мінез-құлықтарын жан-жақты көрсету үшін астарында зілді кекесін жататын мақтау, мадақтау сөздерді қолданған шығармалар бар. Бұл - әдебиеттегі ирония тәсілі болып табылады. Бұл тәсіл С.Торайғыров шығармаларында жиі кездеседі. Көркем шығармаларда өмірдің, адамдардың жағымсыз мінез-құлықтарын күлкі ете мысқылдай суреттеуді сатира деп атайды.