Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту

КММ  «Жұмба  негізгі  мектебі»

Баяндама

Оқушылардың танымдық  қабілеттерін  дамыту
Бастауыш  сынып  мұғалімі:Сунгатова Бакытнур Азанбаевна
2014 жыл
Оқыту  барысында  шәкірттердің
танымдық  қызығушылығы  мен  ізденімпаздығын 
арттырудың  маңызы  зор.
Сократ.

Дәстүрлі оқыту жаттауға, мұғалімнің айтқанын бұлжытпай қайталап беруге дағдыландырса, дамыта оқыту шығармашылық ізденістерін, өз ойларын айта алу, дербес жұмыс істеу дағдыларын дамытады. Дамыта оқытуды жүзеге асыру барысында әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады. Деңгейлеп оқыту, ойын-сабақтар т.б.
Мысалы: Деңгейлеп оқыту ол негізінен 3 деңгейден тұрады.
І. Міндетті: оқушылардың міндетті түрде игеруге, білуге және үйренуге тиіс жаттығулары қамтылады.
ІІ. Алгоритмдік деңгей: жаттығулары күрделірек, оқушылардың білімділік дағдыларын жетілдіретін  жаттығулар.
ІІІ. Эвристикалық деңгей: оқушылардың терең ойлауға жетелейтін сұрақтар мен тапсырмалар.
Осы 3 деңгей бойынша жұмыстың мақсатын 4 жүйеге бөліп қарастыруға болады:

Сондай-ақ ана тілі сабақтарында кез келген мәтіннің мазмұнын ғана  меңгертумен  ғана шектелмей, түрлі шығармашылық ізденістерді талап етуін, ойлауын, салыстыруын, бағалауығ жетілдіретін жұмыстарды көп ұйымдастыру керек.
Мысалы: 2 мәтінді салыстыру, кейіпкерге мінездеме бергізу, мәтінді өз бетімен аяқтату, ертегі құрату, ұйқас бойынша өлең құрату, ребус, сөзжұмбақ, жаңа тақырыптың мазмұнына байланысты мақал, жұмбақтар құрату сияқты түрлендіріп қолданылатын әдістер.
Дамыта оқыту технологясының кезеңдерінен өту  арқылы  оқушының танымдық қабілетін  және  сабаққа деген  қызығушылығы  арта  түседі.    Оқушылардың танымдық қабілеттерін  арттыру  жолдары: Мәтінмен  жұмыс; Тіл  дамыту  жұмыстары; Өзіндік  жұмыс; Ізденімпаздық  жұмыстары;
Мәтінмен  жұмыс: шығарманың кейіпкеріне талдау; мәтіннің  тақырыбын  талдау;сөздік  жұмыс;өз бетінше  тақырып  бойынша  мәлімет  алу; мәтін бойынша сурет салу.
    Тіл дамыту  жұмыстары: Шығарма; Мазмұндама; Мәтінді аяқтау; Әңгімені, ойды жалғастару;Ертегі  ойлау, өлең  шығару;
Өзіндік  жұмыс:Тірек-сызба  толтыру; Кестелер  толтыру: Жағдайлардың  шешімдерін  табу;Салыстыру  жасау.
Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының  дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен
практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білемін. Мен әр сабағымда оқушының  алдына проблема қоюға, және сол проблемаларды тікелей қазіргі өмірмен байланыстыруға тырысамын. Дамыта оқыту жүйесінде менің байқағаным мұнда:
Біріншіден – дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы өз оқу әрекеті арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде жаңа ақпарат жайлы не білетіндіктерін ортаға салып, мәселені өз беттерінше шешуге талпынады. Сөйтіп олар осы мәселе туралы өз білімдерінің жеткіліксіз, таяз екенін сезіну арқылы сабаққа деген қызығушылықтары оянады, ішкі түрткілері пайда болады.
Екіншіден – дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мәселелерді шеше отырып өзінің санасының саңылауларын ашады. Әр оқушының өзінің деңгейіне дейін дамуға қол жеткізе алады. “Жақсы оқушы”, “Жаман оқушы” ұғымының болмауы, балаларды танымдық әрекеттерге ұмтылдырады, құштарлығын арттырады.
Үшіншіден – оқушының жеке басын дамытатын басты құрал – ол өзінің әрекеті. Сол себепті дамыта оқытудағы оқыту әдістері оқушыны белсенді жұмыс жағдайына қоя отырып, мәселелерді, қайшылықтарды шешу мақсатын қояды.
Төртіншіден – дамыта оқыту жүйесінің нәтижелі болуы оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынасы арқасында ғана өз жемісін береді. Сол себепті дәстүрлі жүйедегі әміршілдік стиль бұл жерде тиімсіз, оқушы – “орындаушы”, “мұғалімнің тасасындағы” объект емес. Ол өз пікірін ашық айта, ойын дәлелдей, дәйектей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын тыңдап, көзқарасын құрметтей білуге үйренген жаңа сападағы білімге ие болады.
Ана тілі пәнінде әр тақырыптың өзі бүгінгі күні проблема болып отырғаны хақ емеспе? Оқушының оқырман ретінде автордың көзқарасымен келісе ме, әлде…  бүгінде сондай дәстүр сақтала ма, жоқ па неліктен деп ойлайсың? Бұл кімнің кінәсі, әлде…
Дүниетану пәнін алсам да толып тұрған экололиялық проблема.Мұнда да мен әр түрлі әдіс-тәсілдермен қызықты сабақ өткіздім.Мәселен,
-Неге? Неге?;Сараптама;Тоқтам;Бір ауыз сөз;Тірек;Даналық ағашы;
-Хат т.б оқушының коммуникативтік, ақпараттық, проблеманы шешу құзыреттілігін арттыру мақсатында мен көптеген ізденімдік тапсырмалар, әдіс- тәсілдерді тиімді қолдануға тырысамын.
Математика пәнінен мәселе есептерді талдауға да ерекше назар аударамын.Мысалы: -Бұрын мұндай есептер кездесіп пе еді? -Бірден орындай аламыз ба? -Өрнек құрып шығаруға бола ма? –Мына сан нені білдіреді? деген сұрақтар арқылы талдаймыз.
Әдістемелік   тақырыбымды жүзеге асыруда оқушының субьектілік позициясын қалыптастыруға маған көп мүмкіндік береді.
Дамыта  оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім бұл жағдайда дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана баланың интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Тіпті айтып айтпай не керек, дамыта оқыту проблемасына арналған екі іргелі эксперимент жасалып, оның бірін Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов, ал екіншісін Л.В.Занков басқарған болатын.
Жүйенің басты мақсаттарының бірі – баланы оқыта отырып жалпы дамыту, оның еркіндігін қалыптастыру, өз бетінше ізденуге, шешім қабылдауға дағдыландыру, жекелік қасиеттерін ескеру, басшылыққа алу, әрі қарай ұшқырлау, тұлғалыққа бағыттау.
Ойын сабақтар. Қазіргі оқыту технологиясының ең қажетті әдістерінің бірі-ойын. Ойын теориясы өте ертеден-ақ дидактиканың    саласы.
Көрнекті педагог В.Сухомлинский «Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы мүмкін емес» деген. Ойын формасын қолдануда 2 жақты дидактика байқалады: біріншіден-ойнау үшін білу, үйрену қажеттілігі; екіншіден-адамның ойнай отырып өзіндік білім алуы, өмір тәжірибесін жинақтау қажеттілігі.
Ойын кезінде бала көңілі көтеріледі , өзіне сенімділігі артады, білімге деген ынта-ықыласын жетілдіреді. Ойынды ойнағанда мұғалімнің мақсаты айқын болу керек, оқушылардың ерекшелігіне сай таңдап алынуы тиіс. Оқушының сабақты жақсы меңгеруінің бір айқын кепілі оның сөйлеу тілінің дамуына байланысты. Халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі жұмбақ, жаңылтпаш сияқты ойындары-тіл дамытудың әсерлі құралы.
Мысалы:

Бес кіші ішік пштім,
Барлығы неше ішік піштім?

Мен екі жас кішімін.
10-ға толып, туған күнін,
Тойлап отыр Нұрлан інім.
Үш жас кіші Нұрлан менен,
Нұрланның дәл жарым жасын,
Жасап отыр қарындасым.
Тапқыш болсаң, ал сана,
Әрқайсымыз қаншадамыз?

      Алайда ойын түрін сабақ тақырыбының мазмұнына лайықтау керек. Мысалы, «ұшты» деген баяндауышы бар бар сөйлемдерді үйрету үстінде «Ұшты-ұшты» деген өздеріне белгілі ойынды ойнатқан жөн. Бұл ойын оқушыларды сергітумен қатар, сөйлем мағынасын жете түсінуге көмектесіп, олардың ойлау қабілетін жетілдіре түседі.
«Әліппеде» екі сөзді сөйлемдер жасауған арнайы материалдар  беріледі. Мысалы оқу құралдары(дәптер, сызғыш), жеміс-жидек аттары(алма, өрік, шие), көлік аттары(автобус, троллейбус. ) Бұлардан «Бұл –дәптер, Бұл-сәбіз, сәбіз-сары, Бұл – шие, Шие-қызыл, Мынау троллейбус» сияқты екі сөзді сөйлемдерқұрастыруға болады.  
Сөйтіп, екі сөзді сөйемдер құрастырып айтуға төселген оқушыда «сөйлем» туралы біршама ұғым қалыптасады. Бұл екзде өзі үш, төрт сөзді сөйлемдерді сөйлеу тәжірибесінде ажырата білуге мүмкіндік жасайтын болады.
«Сөз» деген ұғым оқушыларға практикалық жолмен түсіндіріледі. Практикалық жолмен үйрету дегеніміз-ережесіз, баланың өз тәжірибесіндегі қабылданған білім негіздеріне сүйене отырып, нақты заттар мен суреттерді көрсету арқылы әңгімелесіп түсіндіру.
«Сөз» деген терминді білдіру оқушыларға таныс заттарды көрсетіп, лардың аттарын өздеріне атату арқылы тұсіндіріліп, әр сөйлемде неше сөз бар екенін анықтаумен бекітіледі.
Ойын түрлері сан алуан. Оларды қайталап ойната беру де жалықтырады. Әр ойынның өз жаңалығы болуы қажет. Сонда ғана оның дамытушылық маңызы болады. Ж.Аймауытов: «Баланың ынтасын арттыру үшін оқытылатын нәрседе бір жаңалық болу керек»,-дейді. Ендеше, оқытумен қатар тексерудің де түрлерін ауыстырса, бала ізденісі арта түседі. 
Заман талабы оқу үрдісінде компьютерлік технологияны енгізу, оны кең көлемде қолдануды қажет етеді. Оқу-тәрбие үрдісінде АКТ-ны да  кеңінен  қолданамын.
2005-2006 оқу жылында  сынып  жетекшілер  әдістемелік  бірлестігінің  жетекшісі қызметін  атқардым.
Мектепте  2007-2012ж.ж.  пән  мұғалімдерінен  құрылған  шығармашылық  тобының  мүшесі  болдым.
Сонымен қатар 2003-2004 оқу жылынан бастап  оқу-тәрбие үрдісіндегі жетістіктерім үшін мектепішілік  грамоталармен марапатталып келемін.
Соңғы 5 жыл бойынша бастауыш сыныптарда сабақ үйреткен  жылдардағы білім сапасының мониторингісі:

    Қорыта келе, оқу сапасын арттыруда әдіс-тәсілдерді мейлінше түрлендіріп отырған дұрыс. Ағартушы-қайраткер А.Байтұрсынов «Қай әдіс жақсы?» деген мақаласында: «Жалғыз әліп-би үйренудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Әр әдіс-өз орнында жақсы. Әдіс көрнекіліктен шығады. Әдістің жаман-жақсы болмағы жұмсалатын орнына қарай» дейді.  Ал Л.Н. Толстой «Үйрету әдістері туралы» еңбегінде: «Олақтықтың белгісі-бір ғана әдісті білу, шеберліктің белгісі – түрлі әдісті білу, керек кезінде жоқ әдісті де таба білу. Мұғалім көп әдісті білу керек, оларды өзіне сүйеніш, қолғабыс есебінде қолдану керек» деген.
Олай болса, күнделікті ізденісіміз, жаңа технологияларды оқып- үйреніп өз тәжірибемізде шеберлікпен қолдануымыз – алдымыздағы шәкірттерге терең де тиянақты білім берудегі қажеттілігіміз.

      Пайдаланылған  әдебиеттер  тізімі: