IV ТАРАУ

4 бөлім ТАРИХ ТАҒЫЛЫМЫ

Тағдырыңды тамырсыздық індетінен қалқала,
Мазмұн жоқта мазмұнсыздық шыға келер ортаға.
Әр адамда өз анасынан басқа да,
Ғұмырына етер мәңгі астана,
Демеп жүрер, жебеп жүрер арқада,
Болу керек құдіретті төрт ана:
ТУҒАН ЖЕРІ – түп қазығы, айбыны,
ТУҒАН ТІЛІ – мәңгі өнеге айдыны,
ЖАН БАЙЛЫҒЫ, САЛТ-ДӘСТҮРІ – тірегі,
Қадамына шуақ шашар үнемі,
Және ТУҒАН ТАРИХЫ.

Мұхтар Шаханов

Егер көркем әдебиет ауыр артиллерия болса, публицистика – жеңіл кавалерия.

Шерхан Мұртаза

ШЕРХАН МҰРТАЗА

Шерхан Мұртаза әдебиетке қалай келді?

Шерхан Мұртаза 1932 жылы 28 қыркүйекте Жамбыл облысы, Жуалы ауданы, Мыңбұлақ ауылында дүниеге келген. 1955 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінің журналистика факультетін тамамдаған.
1956-1963 жылдары «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»), «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газеттерінің тілшісі, әдеби қызметкері, редакторы болды.
Содан кейінгі уақытта «Жазушы» баспасының, «Жалын» альманахының, «Жұлдыз» журналының бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының екінші хатшысы, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы әрі Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы болды. 1989-1992 жылдары «Егемен Қазақстан» газетінің бас редакторы, ал 1992-1994 жылдары Қазақстан Республикасы мемлекеттік телерадио компаниясының төрағасы болды. ҚР Парламентінің Мәжіліс депутаты болған.

Шерхан Мұртаза

(1932–2018)

Мұртазаның қандай шығармалары бар?

Жазушының әр жылдары «Табылған теңіз» (1963 ж.), «Белгісіз солдаттың баласы» (1969 ж.), «Ахметжанның анты» (1973 ж.), «Мылтықсыз майдан» (1977 ж.) повестері, «41-жылғы келіншек» (1972 ж.), «Интернат наны» (1974 ж.) әңгімелері, «Қара маржан» (1977 ж.), бес кітаптан тұратын Тұрар Рысқұловтың өмірі жайлы «Қызыл жебе», «Ай мен Айша» (1999 ж.) романдары, шығармаларының 4 томдығы (1990-2000 жж.), 6 томдығы, таңдамалы шығармаларының 7 томдығы, «Елім, саған айтам, Елбасы, сен де тыңда» (К.Смайыловпен бірге) (1998 ж.), «Бір кем дүние»

Шерхан Мұртаза даңғыл жолмен дабырлы да дүбірлі тірлікке бас қойып, қамсыз ғұмыр кешер мүмкіндігінің бәрін Қызыл жебедей дір-дір еткен шындық соқпағының қатерлі сапарына айырбастап, бір сәт те сыр бермей, жел өтіндегі құзар шыңға тура келе жатыр. Біреулер бұл соқпақпен жүруін жүрсе де, о бастағы болмыс-қасиетін шапанының өңін айналдырғандай оңдырып, шындығының қадірін қапелімде жоғалтып алады. Суреткер ретінде де, Азамат ретінде де адалдық, бауырмалдық, жығылып жатқанға жанашырлық секілді о бастағы адами қасиеттерінен танбай, тасып-тасқындамай немесе сарқылып-суалмай, өз-өзінен оқшауланбай, шындықтың соқпағы тағдырлас болмыспен келе жатқан Шерхан ағамыз бүгінгі таңдағы іші де, сырты да қырық құбылып жатқан заманда менің көзіме сонау ертеде, қазақты Қазақ атандырған дәуірде туып, қазіргі қазақтарға үлгі етер тұлға боп көрінеді.

Фариза Оңғарсынова

«Бесеудің хаты» драмасы

Рухы мен намысы сөнген ел - өлген ел.
Күйреген рухты қайта көтеру – міне,
қазіргі таңдағы басты мақсат.
Қып-қызыл өтірікті көтере беретін
осы дүние ғана.
О дүниеде ондай қулық өтпейді.

Шерхан Мұртаза

«Бесеудің хаты» драмасына қай кездегі оқиға арқау болған?

Шерхан Мұртазаның «Бесеудің хаты» атты шығармасы – екі бөлімнен тұратын тарихи драма. Бұл шығармаға арқау болған – 1932 жылы ел басына түскен азапты күндер, қолдан жасалған аштықтан қырылған екі миллион халықтың тағдыры. Қазақ зиялылары БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Ф.И.Голощекинге хат жолдайды (1932 ж. 4 шілде). Бастапқыда И.В.Сталинге арналып жазылған. Бұл хат елдегі малшаруашылығы тұралағандықтан, елді алапат ашаршылық жайлағандығын айтып қағылған дабыл еді. Хатта қазақ ауылында жүргізілген қайта құрулар бүкілхалықтық қасіретке айналып, күштеп ұжымдастыру мен отырықшыландыру, алым-салық жинаудағы қиянаттар жұрттың жаппай аштық пен індетке шалдығуына, олардың басқа жаққа ауа көшуіне әкеліп соққандығы шынайы баяндалды.

Ресей Федерациясы Халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары – Тұрар Рысқұлов Ф.И.Голощекиннің «Қазақстанда кіші Қазан» төңкерісін жасау идеясына ашық қарсы шығады. Кеңестік ұжымдастыру саясатының зардаптарын жою, Қазақстандағы ашаршылықтың апатынан халықты құтқару жайында И.В.Сталинге нақты ұсыныстар жасайды.
Кремль. Сталиннің кабинеті. Сталин терезеден сыртқа қарап, трубкасын әлдеқалай қалт ұстап, тың тыңдап қалғандай. Алыстан талып, куй естіледі – «Көбік шашқан» әлде «Ақбай». Куй дауылдап барып, басыла бере хор даусы шығады. Бейтаныс, қаһарлы әрі зарлы әуенге Сталин аң-таң болып тұрған кезде еңселі, ауыр есік ашылып, ішке Рысқұлов кіреді.
РЫСҚҰЛОВ. Сәлеметсіз бе, Иосиф Виссарионович!
СТАЛИН. (Сөйлеме дегендей, қолымен жасқап, әлі тың тыңдап тұрады. Хор баяулап бара жатады. Сталин сонда ғана бұрылып) Естідің бе, Тұрар Рысқұлович? Әне.
РЫСҚҰЛОВ. (Түсінбей) Ол не, Иосиф Виссарионович?
СТАЛИН. (Үндемей, түнеріп, баяулап бара жатқан хорды тыңдап) Ғажап. Демек, сен естіп тұрған жоқсың?
РЫСҚҰЛОВ. Нені, Иосиф Виссарионович?
СТАЛИН. (Енді Рысқұловқа үнсіз, ұзақ қарап) Әлде радио ма? Жоқ, радио сөйлеп тұрған жоқ. Қаһарлы, зарлы музыка. (Рысқұловқа тағы тесіле қарап) Сенімен ілесе келген сияқты әлгі бір ғажап үн...
РЫСҚҰЛОВ. (Таңырқағандай) Мен жалғызбын. Менде қандай музыка болушы еді? Шаршағандікі шығар, Иосиф Виссарионович.
СТАЛИН. (Жақтырмай қарап) Немене-е, маған қос көрінді деп тұрсың ба? Сталиннің денсаулығы, құдайға шүкір мықты. Сталин Сталин болуға тиіс. Егер ол қажыса, не болады? А?
РЫСҚҰЛОВ. Деніңіз әманда сау болсын, Иосиф Виссарионович. Бірақ бәріміз де өзекті жанбыз. Жұмыс ауыр дегенім ғой.
СТАЛИН. (Сәл жұмсарғандай)Оның рас. Жұмыстың шегі жоқ. СССР - ұлы мемлекет және оның жауы көп. Сыртта да, іште де! (Рысқұловқа қара трубкасын кезеп) Сен ғой кезінде Түркістанды басқардың. Айтыстың, тартыстың, арпалыстың. Кімдермен?
РЫСҚҰЛОВ. Лениндік қағидаларды бұрмалаушылармен, солшыл эсерлер, максималистер, жергілікті байлармен, басмашылармен, көп қой.
СТАЛИН. Ә, көрдің бе? Бір ғана Түркістанда. Ал, СССР-да ше?
РЫСҚҰЛОВ. Түсінемін, жолдас Сталин.
СТАЛИН. (Бұрқ етіп) Түсінемін? Түсінбейсіңдер! Ұлы мақсат жолында кесе-көлденең тұрғандарды ысырып тастағаны үшін Сталинді қатал дейсіңдер. РЫСҚҰЛОВ. Әрине, қатал тәртіп өте керек. Бірақ сол қаталдықтың қатарында әділетсіздік қайқаңдамаса болғаны ғой.
СТАЛИН. Онымен не айтқың келеді? Қай әділетсіздік айтып тұрғаның?
РЫСҚҰЛОВ. (Ол да ширығып) Қазақстандағы дәл қазіргі жағдай, жолдас Сталин. Осыдан екі апта бұрын сол жағдайды айтып, мен сіздің атыңызғаекінші рет хат тапсырғанмын. Қазір де келіп тұрғаным – сол хаттың тағдырын білу.

Драмадағы кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне қандай баға берер едің?

Шығармада әсіресе, БК(б)П Қазақ өлке комитетінің ауылшаруашылығын басқару жөнінде жүргізген қатыгез саясаты сынға алынады. Бірақ құжатта жергілікті жерлерде жіберілген «асыра сілтеушіліктерге» солшыл коммунистер айыпты деп көрсетілді. Елді ауыр жағдайдан құтқарудың жолдары ұсынылды. Хаттың авторлары – жазушы Ғабит Мүсірепов (1902-1985), Қазақ мемлекеттік баспасының меңгерушісі Мансұр Ғатаулин (1903—1938), Алматы Комвузының басшы қызметкерлері Емберген Алтынбеков (1904-1954) пен Мұташ Дәулетқалиев (1904-1982), Қазақ АКСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының сектор бастығы Қадыр Қуанышев (1906 - өлген жылы белгісіз) қуғынға ұшыратылды. Хаттың жазылуына Халком Кеңесінің төрағасы Ораз Исаев түрткі болған. Бесеудің хаты қазақ зиялыларының тоталитарлық тәртіпке қарсы наразылығының бір көрінісі болып табылады. Драматург сол кездегі биліктің асыра сілтеушілік саясатын нақты тарихи кейіпкерлер арқылы дәлелдеуге тырысады.

2

РЫСҚҰЛОВ. Өзіңізге мәлім, 1918-1919 жылдары Түркістан мен Қазақстанды қалың аштық жайлады. Ол жолы да көшпенділер қатты қырғынға ұшырады. Мен аштықпен күрес комиссиясының председателі едім. Түркістанның сол кездегі максималист басшылары «Бар қаржыны, бар азық-түлікті армияға берейік» деді. Мен: «Аштарға да бөлісейік» дедім. Максималист Кушекин: «Көшпенділер марксизм ілімі бойынша, жер бетінен жойылып кетуі тиіс, оларға қаржыны бөліп әуре болмай, армияны күшейтейік, армия социализмді қорғап қалу үшін керек» деді. Мен: «Тып-типыл болып қырылған халықтың сүйегінің үстіне құрылған социализм кімге керек?» дедім.
СТАЛИН. «Көшпенділер - адам қоғамындағы масылдар» деген теория маркстік теория емес, буржуазиялық теория.
РЫСҚҰЛОВ. Дұрыс айтасыз. Ал, максималистер марксизмді бұрмалады ғой.
СТАЛИН. Максималистерді соққан қарумен маған да шүйіліп тұрған жоқ- сың ба?
РЫСҚҰЛОВ. Мен Сталин жолдасқа қарсы емеспін. Сталин жолдастың нұсқауын, яғни Саяси Бюроның нұсқауын бұрмалаушыларға қарсымын. Сталин жолдастың «Батыстан бас айналу» атты еңбегі дер кезінде жарияланды. Ал содан кейін қателесудің реті жоқ қой. Бірақ Қазақстанда коллективтендіру саясаты Сіздің нұсқауыңыздан кейін де өрескел бұрмаланды. Әне, анау менің хатымда көрсетілген жантүршігерлік фактілер – сол бұрмалаудың нәтижесі.
СТАЛИН. Сонда қалай ойлайсың, Тұрар, Қазақстан басшылары ЦК саясатын әдейі бұрмалап отыр ма?
РЫСҚҰЛОВ. Қазақстан басшылары ЦК саясатын әдейі бұрмалап отыр деп айту қиын. Бірақ олардың бұрмалауға жол беріп отырғаны ақиқат. Демек, Қазақстанда коллективтендіру саясатының өрескел бұзылғанына жаңағы басшылары да кінәлі. Ең алдымен, кінәлі. Мұны бір сөзінде Голощекин де мойындайды. «Біз басшы қызметтегі жікшілдерді төңкеріп тастадық» дейді

Голощекин, ал ауылдағы байлармен, тап жауларымен күресуде дәрменсіздік танытып отырмыз». Бұл - Голощекин сөзі.
СТАЛИН. Демек, жер-жерде зиянкестер бар. Олар советтік коллективтендіру ісіне іріткі салып, елді күйзеліске ұшыратып, советтерді халыққа жек көрінішті етіп көрсетуге тырысады. Солай ма?
РЫСҚҰЛОВ. Ол да бар. Сумаңдаған суық қолдың бар екені даусыз. Сонымен бірге басшылық тарапынан да асығыстық күшті. Опырып-жапырып, істі тез аяқтап, көзге көрініп қалу ниеті басым. Мұның атын асыра сілтеу дейді.
СТАЛИН. (Трубкамен столды тықылдатып өзіне-өзі) Ал біз Голощекин жолдасқа сендік... Ол болса, жағдайды білмейді.
Драмадағы көтерілген мәселенің шынайылығы тарихта болған оқиғалармен астасып жатуында. «Бесеудің хаты» драмасы тарихи шығарма болғандықтан, мұндағы кейіпкерлер де шынайы тарихи тұлғалар. Соның ішінде Голощекин, Сталин, жазушы Ғабит Мүсірепов, Тұрар Рысқұлов, Құрамысов, Нұрхан, Құсни, Балым секілді тұлғалар әрқайсысы өздерінің тарихтағы орнына сәйкес образға ие болған.

Драмадағы Голощекин кім?

Драматург жазушылық шеберлігін сала отырып, бұл бейнелерді түрлі әсерлі диалогтер арқылы одан әрі әрлендіре түседі: Ф.Голощекин – сұрқия саясатты жүзеге асырып, халықтың қырғынға ұшырауына бірден-бір себепкер болған Крайкомның бірінші хатшысы, шығармада бюро мүшелерінің жиналысындағы сөздері арқылы бейнесі толық ашылады. Жазушы Ғабит Мүсірепов болса, халқының амандығын өз өмірінен артық көріп, басын бәйгеге тігеді. Қаһарлы И.В.Сталин мен Ф.Голощекиннен де тайсалмай, халықтың мұң-мұқтажын жеткізе біледі. Ғ.Мүсірепов және Е.Алтынбеков, М.Ғатауллин, Қ.Қуанышев, М.Дәулетқалиевтардың есімдері де драмада аталып кетеді.
СТАЛИН. Неге сенен басқа ешкім ләм демейді?
РЫСҚҰЛОВ. Менен басқалар да Қазақстандағы өрескел бұрмалаушылықты Сізге айтуға тырысқан. Бірақ олардың даусы Сізге жетпей жатыр.
СТАЛИН. Қалайша?
РЫСҚҰЛОВ. Мысалы, жазушы Ғабит Мүсірепов бастаған бес адам Сізге хат жазған. Бірақ бесеудің біреуі бұны Голощекинге айтып қойып, хат ұсталған. Ал, хаттың авторлары жан-жаққа «командировкаға» аттандырылған. Мүсіреповтің өзі қазір Торғайда, Батпаққара дейтін жерде жүр.
СТАЛИН. (Картаға таяп қарап) Торғай, Қостанай. Сірә, Зиновьев те сол жақта жүр-ау деймін. Қалай ойлайсың, әлгі жазушы Зиновьевпен кездесіп те қалар?
Құрамысов, Жантоқовтар – өзінің қызмет орны мен басшысынан әрі аса алмайтын, өзіндік пікірі жоқ, мәселені өздігінен шеше алмайтын дәрменсіз кейіпкерлер. Ал Исаев пен Ивановтың жөні бұлардан бөлек. Олар басшысының «ақ дегенін алғыс, қара дегенін қарғыс» демей, керісінше, Мүсіреповтерге ара түсіп, жағдайды әділетті түрде шешуді көздейді. Құсни, Балым, Күләндалар болса, бірі – жазушының, бірі – батырдың жары, енді бірі – ақынның қолы жетпеген сүйгені – бәрі де әділетсіздіктің құрбаны бола тұра, жарларынан айырыла тұра, қиындыққа мойымайтын асыл жандар.

Кеңес үкіметінің ұжымдастыру саясаты туралы көзқарасың қандай?

Ұжымдастыру кезіндегі қазақ халқының жай-күйі кейіпкерлер диалогі негізінде оқырманға жеткізіледі. «Асыра сілтеу болмасын! Аша тұяқ қалмасын!» ұранымен жүргізілген қатыгез саясаттың кесірінен қолындағы барынан айырылған халықтың аштықтан қырылуы, сол сұмдықты көре тұра басшылықтың немқұрайлылық танытуы, оған шыдамаған Мүсірепов бастаған зиялы қауым өкілдерінің Сталинге хат жазуы және олардың қудалауға ұшырауы драмада ашық айтылады. Дегенмен мұнда да жазушының астарлы ойы аңғарылып қалады: жер бетінде тозақ орнатқан қатыгез басшылар үшін ол жақтағы тамұқ таңсық емес... Осы арқылы да бұл солақай саясаттың халықты қаншалықты қан қақсатқанын ұғыну қиын емес.

РЫСҚҰЛОВ. (Курсiнin) Жала деген бар, жолдас Сталин. Өзіңіз айтқан жоқсыз ба, менің үстімнен арыз түсіп жатады деп. Сол Жантоқовтар «Рысқұлов – пантюркист» деп қақсай берсе, кім біледі, Ягода немесе Вышинский бір күні алқымнан алар. Содан соң Рысқұловты қара есекке теріс мінгізіп, бетіне күйе жаға салып, халыққа: «Әне, анау оңбаған! Тас лақтырыңдар!» десе, кім біледі, сеніп қалуы да мүмкін ғой.
СТАЛИН. Алғыс пен қарғыстың таразысы бар.
РЫСҚҰЛОВ. Мәселе таразыда емес, таразышыда. Тасбақа о басында адам болған деседі. Таразыдан жеп қойып, қарғыс атып, тасбақаға айналып кеткен. СТАЛИН. Демек, таразыдан жеген тасбақаға айналады.
РЫСҚҰЛОВ. Иә, Иосиф Виссарионович, таразыдан жемеу керек. Таразыдан жегенді тарих бәрібір табады.
СТАЛИН. Ал, тарихтың өзін тасбақа жазса ше?
РЫСҚҰЛОВ. Шындық шірімейді. Шындықтың бетін қанша бүркемелегенмен, бүркеніштің әр жағынан сәуле шашырап тұрады. Шын тарих та осындай. Шын таразы - тарих.
СТАЛИН. (Қолын бір сілтеп) Ендеше, біздің ісіміз тарихқа аманат. Бірақ есіңде болсын, Тұрар, коллективтендіру ісін жеделдету – социализм мүддесі үшін. Бұл істі оңынан аяқтамасақ, болашақ қандай болады? Біз империалистер қоршауында екенімізді естен бір минут те шығармауымыз керек. Одан қорғану жолында кейбір бұрмалау да пайда болуы мүмкін. Ол қате болса, тарихқа аманат. Болашақ ақ-қарасын шешіп алсын.
РЫСҚҰЛОВ. Тарих бәрін де орын-орнына қояды. Бірақ сонда төбемізден төмен қарап, салбырап тұрмасақ болғаны. (Музыка талып естіледі. «Көбік шашқан», яки «Ақбай» қаһарланған көз сияқты. Арты хорға айналады).
Драма соңында жас сәбидің дүниеге келіп, тірі қалуы да жазушының болашақтан күткен жаңа үмітін оқырман жүрегіне жағып кетуінде. Қырылған халықтың кегін алып, орнын толтыру сол бір жас сәбидің үзілмеген ғұмырындай көрінеді.

3

Бір бақытым — сарайшыл болғаным жоқ.

Жәркен Бөдешұлы

ЖӘРКЕН БӨДЕШҰЛЫ

Жәркен Бөдешұлы қай өңірде туып-өсті?

Жәркен Бөдешұлы 1944 жылы 15 мамырда ҚХР-дың Тарбағатай аймағы Толы ауданындағы Жайыр тауында дүниеге келген. Азан шақырып қойған аты - Жармұхаммед. Шешесі: «Пайғамбарымыз Мұхаммедтің қасиетті есімін қайта-қайта айта бермейік, сен Жәркен боп жүрші», - дегеннен кейін Жәркен атанып кетеді. Ол жастайынан өлең-жырға құмар болып, ауылдағы өтіп жататын айтыс жарысынан, ойын-жыр отырыстарынан қалмай, халық ауыз әдебиеті мен салт-дәстүрін ертеден құлағына сіңіріп өседі.

Жәркен Бөдешұлы

(1944 жылы туған)

Ақын еліне қалай қызмет етті?

1969 жылы тарихи отанына келгеннен кейін қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетін бітірген. Мерзімдік басылымдарда Мемлекеттік Кітап палатасында жауапты қызметтер атқарған. 1992 жылы құрылған Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығында бөлім меңгерушісі, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының әдеби кеңесшісі болған.

Бізде Жәркендей жүйріктердің емес, жабылардың жолы болғыш шығар. Жәркендей қырандардың емес, қарғалардың жолы болып жүретін шығар. Бірақ уақыт деген таразыға тартқанда әділет деген дүние шығады. Сол кезде Жәркеннің орны жарқырап көрінеді деп ойлаймын.

Ұлықбек Есдәулет

Ол – тілді ақын, қазақтың тіл құнарын сезетін, сезінетін ақын. Оның әрбір өлеңдеріндегі иірімдерінде қазақылық, шынайылық басым. Ол кейбіреулер сияқты экспериментке барып, өлеңнің басын жарып, көзін шығармайды. Ол Алла аузына қалай салды, жүрегі қалай соқты, солай жазады.

Аманхан Әлім

Жәркен Бөдешұлының қандай кітаптары бар?

Баспасөз бетінде әр жылдары жарық көрген «Аңырақай бекетіндегі ой», «Қарауыл төбе», «Генерал Жаһар Дудаев», «От пен су» («Сорос – Қазақстан» қорының жүлдесі берілген), «Тас бесік», «Бостандықтың басы», «Шер», «Жал- ғыз» атты дастандары оқырманның жылы ықыласына бөленген. Ақын әдебиет әлемінде өзінің даралығын жалғыздық ретінде сезінеді:

Жалған-ай... Жалғызсырау қандай жаман,
Тарпаңның тамырында қан қайнаған.
Адасқан үйірінен құла бие,
Қосылды құландарға қақ жайлаған... -

дей отыра автор біздің санамыздағы Асанқайғы образын заманауи ақын бейнесінде қайта түлеткісі келетіндей:

Көгертіп көктем келді мият құмды,
Жануар оқыс ойнап ұят қылды...
Тағының бетке басқан таңбасындай,
Құйрығы жоқ – жалы жоқ - Тұяқ туды...
Қиналып терледі көл-көсір боп,
Көз жасы құлазыған шөлге сіңбек.
Жасырды жалыменен құлыншағын,
Төркінім – жылқы атаулы көрмесін деп.

Осылайша ақын адасқан бие сияқты оқыс сүрініп, жаза баспау үшін, өз халқын ділін, болмысын жоғалтып алудан сақтандырады.
Ж.Бөдешұлы - Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының, Түркі тілдер елдері поэзиясы II фестивалінің лауреаты, «Астана Бәйтерек – 2006» әдеби байқауының жүлдегері және Қ.Сәтбаевтың 150 жылдық мерейтойына арналған халықаралық мүшәйраның бас жүлдегері.

«Жалғыз» поэмасы

Жәркеннің қырық қыры бар ақын,
мен оның бір ғана қырын аша алдым.
Ол – туған жерге деген сағыныш.
Темірхан Медетбек

Ақын неліктен өзін жалғыз сезінеді?

«Жалғыз» поэмасы - Жәркен Бөдешұлының шоқтығы биік шығармала- рының бірі. Ол сюжетсіз лирикалық поэма түріне жатады. Себебі мұнда шығар- маның дамуы, байланысы, шарықтау шегі, кейіпкерлер тартысы сияқты сюжеттің кезеңдері жоқ.

Бұл жалғанда кім жалғыз?! Ақ борықтай Ай жалғыз, Айдан нұрлы Күн жалғыз.
Жарқырап тұрған Шолпан да жалғыздығын сезінер, Таң алдында көз ілер...
Жыр боп мәңгі жасарға, Абай жалғыз қашанда,
Абай жалғыз болғасын, екеу емес Мағжан да.

Бірақ шығармада мазмұны бір арнада тоғысқан динамикалық даму бар. Қазақ әдебиетінде С.Торайғыров поэмалары сюжетсіз поэманың алғашқы негізін қалайды. Мұнда оқиға біртіндеп дамымайды. Бұл жанрдың ерекшелігі – басты оқиғаның бірден басталып, бірден баурап әкетуінде. Сондай-ақ бұған тіл көркемдігі, айшықты суреттеулер, логика тұтастығы, сыршыл эмоция тән. Ж.Бөдешұлының ақындық фантазиясы мен философиясы да айқын көрінеді.

Автордың идеясы қандай?

Автор идеясы – жаратылыстан дарыған ерекше қасиетті ашу, дара тұлғаны таныту, дарын иесін қастерлеу. Мысалы, поэмада аты аталатын Абылай хан, Ақтамберді, Бұхар жыраулар, Исатай мен Махамбет, Абай, Шәкәрім, Мағжан, Бауыржан Момышұлы т.б. сияқты тұлғалар өмірге бір-ақ рет келеді, бұлардың бәрі – құбылыс жалғыз, екеу болмайды деген ой айтады. Сондай-ақ Мұқағали жырлаған «Фариза, Фаризажан, Фариза қыз, өмірде ақындардың бәрі жалғыз». Бірақ ақын ойынша «Жалғыздар» көп емес. Сондықтан «жалғыздарымды жарға қамалап, Сары уайымға салғызба, Құдай! Тұз уатқан келсаптай, ағарса да қастарың, ағарса да шаштарың – Жалғыздықтың дертіне шыдап бақ, замандастарым!» - дейді.
Бас кейіпкер «Жалғыз» - автордың өзі. «Жалғыз – менмін... Бұл поэманы тұтастай жатқа білетін жас оқырмандарым бар. «Жалғыздық тек Құдайға ғана жарасады» деп айтылады. Жалғыздық – барлық адамның басында бар нәрсе. Бұл тек бір ғана адамның басындағы жалғыздық емес, бүкіл әлемдік жалғыздық деп ойлаймын. Шәкәрім де жалғыз болды... Жалғыздықты тек қана оқу керек», - дейді автор журналистерге берген сұхбатында.

Қазақ әдебиетінің поэзиясына өз тақырыбын ала келген Қасым, Мұқағали сынды ақындардың қатарында осы Жәркенде тұрады.

Қабдеш Жұмаділов

Автор жай уақытта қарапайым мағына беретін «жалғыз» деген сөзге үлкен ойды сыйғызған. Поэма басталған бетте ақын оқ тиген арқар, құлжаның бірден жантәсілім етпей, оқтың уы денесінің барлық жеріне тегіс жайылып бол- ғанша сағаттап, тәуліктеп жылжымай қарысып тұра беретіндігін тегін айтып отырған жоқ.

Жалғыз арқар.
Жалғыз оқ.
Жалғыз құздың басында
Селт етпейді боранға,
Селк етпейді жасынға.
Мұңлы қоңыр жанары бір жанады, бір өшіп,
Ажалына сүйеніп қатып қалған сіресіп.
Қос өкпесі деміксе – жусан иісі бұрқырап,
Таңғажайып тағдырға тау тағысы тұр шыдап.

Жалғыз арқар

Өйткені құздың басында айнала дауыл боратса да, қасқайып жалғыз жүретін арқар –күшті, қайратты, басқалардан дара. Оқ тиген арқар шайқалса да, «тамыры шынжыр болаттай берік болғандықтан, бірден құрдымға құламайды. Жаратылысы күшті адам да сол сияқты. Бұл жерде автор батыр Баянды еске түсіреді. Қазақ жерін жау (қалмақ-жоңғар) қолынан азат етуде Қабанбай, Малайсары, Олжабай сияқты батырлармен тізе қосып, қатар соғысқан батыр Баян жігерлілігімен, қайсарлығымен, кекшілдігімен даңқы шыққан. Тарихи дерек бойынша жау қоршауында жалғыз қалған Баян өліспей беріспеген қалпында ерлікпен қаза тапқан. Автор осы жайтты еске алып отыр.

Өлеңге ауадай қажет теңеу, символ, метафора, эпитет, ассонанс... дейтіндерді құлпырта қолдана білетін ақын поэмаларға қол созғанда бұларға қоса жаңа формалар, шақырып тұрар сюжеттер іздеп тапқыш-ақ. Әйтеуір алуан тақырыптағы қандай көлемдегі дүниені жазғанда да, ол еш уақытта бір қазыққа байланып қалмайды: бірде ежелгі жырауларша егіле-төгіле толғаса, басқа бір тұста тұтастай осы заманғы өлең өлшемдерімен іркілмей «сөйлейді».

Ертай Ашықбаев

Алабөтен тағдырым,
Такла-Маканшөліндей жазы ыстық, қысы аяз.
Қабірімнің басына сексеуіл өсер, гүл емес...
Жалғыздыққа сүйенген,
Мен де жалғыз арқармын.
Жалғыз өлең дарыса, жүректегі тарқар мұң.
Жырдың уы бойыма жайылғанда өлермін,

Өзі айтады үкімін келер ұрпақ, келер күн, -деп жырлаған ақын сары уайымға салынып тұрған жоқ, қайта қанша қиындық көрсе де, өзінің де мықты екенін, дара екенін, шыдамды екенін, өмірде тек өлеңнен ғана қуат алатынын жариялап отыр. Сондықтан ақын үшін өлеңінен құдіретті, өлеңінен қасиетті, қастерлі ештеңе жоқ. Поэманың:

Төрт құбылам жап-жарық, ортасына мені алып -
Суретке түсер көп халық...
Суретке түсер Алты Aлаш,
Патша да, ханым да шарпылып жүзі жалынға, - деген биік эмоция, айрықша позитивті көңіл күймен аяқталуынан шығарма- шылық құбылыстың көркем оймен астасқан әдемі әсері танылады.