Ақмола облысы
Астрахан ауданы
Жалтыр №2 орта мектебі

Ақатай Елнұр
10 сынып

Ақтан Бабиұлының шығармашылығын зерттеу

Бағыт: Қазақстанның тарихи ескерткіштері және
перспективалық туристік маршруттары

Секция: Әдебиет

Жетекші: Байғанат Ризагүл
(математика пәнінің мұғалімі)

Көкшетау, 2013 жыл
Мазмұны

Абстракт 3
Кіріспе 5
Негізгі бөлім 7
1.Ақтан Бабиұлының өмір – баяны 7
1.1.Шежіресі 7
1.2. Ғалымдар мен журналистер сұхбаттары 8
2. Ақтан Бабиұлының шығармашылығы 10
2.1.Өлеңдері 14
2.2. Айтыстары 14
2.3. Поэмалары 16
2.4. Драмасы 19
Қорытынды 22
Пайдаланған әдебиеттер 23
Қосымшалар 24
Пікір 27
Күнделік 28

Абстракт
Зерттеудің мақсаты:
Ақтан Бабиұлының ақын ретінде қалыптасу жолы мен өмірі қоғамдық қызметімен өзара үндестігін, шығармашылығын жан-жақты талдау арқылы оның туындыларының жанрлық, көркемдік ерекшеліктерін әр қырынан ашу және ұлы Абайдың жиені екенін дәлелдеу.
Зерттеудің міндеттері
•Ақын поэзиясының идеялық-көркемдік табиғатын ашу негізінде, оның шығармашылығының даралық ерекшелігін таныту;
•Моңғолиядағы қазақ поэзиясының қалыптасуы мен дамуына моңғол әдебиетінің және тарихи Отандағы қазақ әдебиетінің әсер-ықпалын көрсете отырып, даму тенденцияларын сараптау;
• Ақынның көркем туындыларына тарихи-типологиялық, салыстырмалы талдаулар жасау арқылы жанрлық ауқымын айқындау;
Зерттеудің болжамы
Егер зерттеу жұмысының мәнін терең ашсақ шетелдегі қазақ әдебиетін зерттеумен айналысатын зерттеушілер үшін маңызды ғылыми деректік материалдар көзі ретінде құнды ақпараттық мәлімет беріп, осы саланың дамуы жолында елеулі рөл атқарар еді.
Зерттеудің дерек көздері
Поэзия тарихы мен оның теориясын негіздеген ғалымдардың теориялық зерттеу еңбектері пайдаланылды және ақынмен қатар жүрген, шығармашылық өмірінде сырлас болған қаламдас достары Қабидаш Қалиасқарұлы, Базылхан Бұқатұлы, Бекен Қайратұлы және ақынның ұлы Айман Ақтанұлы мен немересі Ризагүл Байғанатқызынан алынған тың деректер қолданылды.
Зерттеу әдістері
Зерттеуде баяндау, жинақтау, саралау, ғылыми талдау әдістері басшылыққа алынды.
Зерттеу жаңалығы
•Ақтан Бабиұлы – Моңғолиядағы қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың бірі.
•Партия хатшысы Моңғолия қазақтарының әйгілі ақыны, Моңғолия мемлекетіне еңбек сіңірген қайраткер, алғашқы тілшісі Ақтан Бабиұлы Моңғолия жазушылар Одағының І,ІІ,ІІІ, ІV съездеріне қатысып, баяндамада сөйлеген сөзін негіз ете отырып, 1968 жылы 28 желтоқсанда МХРП ОК-нің Саяси бюросы арнайы қаулы қабылдап, Баян-Өлгий аймағының қазақ қаламгерлерінің әдебиет үйірмесін қазақ жазушылар бөлімшесін құрды.
•Ақынның шығармашылық жолы өзі өмір сүрген әлеуметтік-саяси қоғам аясында, яғни рухани, әдеби орта дәстүрлерімен тығыз байланыста қарастырылды.
•Ақтан Бабиұлының өлеңдері, поэма мен дастандарының жанрлық сипаты, көркемдік, эстетикалық қуаты айқындалды.
•Ақтан Бабиұлы – Ұлы Абайдың жиені екенін анықтайтын деректер қарастырылды.
•Бүгіндері Баян-Өлгийде әйгілі ақын Ақтан Бабиұлының атында ақын-жазушыларға тағайындаған сыйлық бар және ол 1989 жылы алғаш рет жазушы Шынай Рахметұлына берілген.

Abstract
Research’s purpose.
To show connection between establishing of Aktan Babiuli as poet, his life and his social activity, versatile research his works, open his genre and feature characteristics and prove that he was nephew of great Abai.
Research’s task.
•To cognize unique of his works, uncover ideological – feature nature of poet’s poetry;
•To show the role of Mongol literature and influence of literature of historical native land on establishing and development of Kazakh poetry in Mongolia, research tendencies of it’s development;
•To recognize genre range of writer with the help of historical – typological and comparative analyzing of his feature works;
Research’s prognosis.
If we can deeply open the meaning of research work, we can find out important material for foreign researchers of Kazakh literature, that materials can give them a lot of weighty information and can serve them important role in it’s development.
Research’s object.
As the basic object of research had been taken history of poetry and theoretical research works of scientists who based on his theory, else were used materials of writers and pen — friends who were his life followers they are Kabidash Kaliaskaruli, Basilkhan Bukatuli, Beken Kairatuli and son of writer Aiman Aktanuli and nephew Rizagul Baiganatkizi.
Research’s methods.
In research work used methods of relating, acquisition, picking out and scientific analyzing.
Research’s newness.
•Aktan Babiuli – was one of the founders of Kazakh written literature in Mongolia.
•Secretary of party Mongol Kazakh well-known poet, honored worker activist, first secretary, Aktan Babiuli took part in I,II,III,IV congress of Mongolia’s writers, he read report on them and in 1968 year on the 28th of December by the decision of MPRP CK political office, in Bayan-Olgii region created the club of Kazakh writers.
•Poet’s creative way were examined in close range of society where he lived and it’s spiritual and literatural sphere.
•Aktan Babiuli’s poems, verses and genre description, art, aesthetic power was opened.
•Were found out materials which prove that Aktan Babiuli was nephew of great Abai.
•Nowadays in Bayan – Olgii exists reward named after Aktan Babiuli which is given to poet and writers and first this reward was given in 1989 to Shinai Rakhmetuli.
Кіріспе
Ақтан Бабиұлы – МХР – дағы қазақ жұртының мәдени өмірінде социолистік реализм туын алғаш көтеріп, түрі ұлттық, мазмұны социолистік әдебиетіміздің түндігін тұңғыш түрген ақын. Ол — өз халқының бүгінгі бақытты, социолистік ұлы жеңістерінің жалынды жыршысы. Монғолияның атақты ақындарының бірі, әйгілі жазушы Ч. Чимидтің сөзімен айтсақ, «поэзия ақсақалы» атанған майталман қаламгер. Ақтан Бабиұлы ақындықпен жастай араласты. Жас ақын алғашқы көңіл тербеткен өлеңдерін шығарып ауыл арасындағы жеңіл айтыстарға түседі. Елден естіген ақын-жыраулардың шығармалары мен ауыз әдебиетінің туындыларын жаттап, өз өлеңдерімен қоса айтып жүреді. Төселе келе ақынның 1916 жылдан бастап алғашқы әсерлі өлең, айтыстары туып, жұртқа тарап, елі «ақын» атай бастайды. Ақтанның ақындық өнері нағашысынан дарыған екен. Яғни Моңғолия қазақтарының осы заманғы жазба әдебиетінің негізін салушылардың бірі, Моңғолия мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер, Моңғолия жазушылар Одағының мүшесі Керейдің Жәдік руынан шыққан Ақтан Бабиұлы (1897-1973 жыл) Абайдың жиенінен туған жиеншар екен. Ақтанның анасы — Жақия қызы Кәріпжан деген кісі. Ал, Кәріпжанның ұлы шешесі Опатай — Абайдың ұлы әкесі Өскенбайдың қызы. Опатай айтыс ақыны болған. Туыстық түп-тамыры шамамен екі ғасырдың алдында жатқан, әрі ұлдан емес, қыздан тараған ұрпақ-жұрағат туралы деректі шежіреден табу мүмкін емес. Алайда, «Жақсы әкенің аруағы баланы қырық жыл сүйрейді» дегендей, Абайдай дана бабаның ұрпақтарының орынды мақтанышы болуы Ақтан ақынның анасы жағынан арғы тегін білуге мүмкіндік берсе керек. Әрі осы әулеттен тараған ұрпақтардың көбінде ақындық дарын болған. Ақтан ақынның анасы Кәріпжан да кезінде талай сайысқа түскен айтыс ақыны болыпты. Өзінің ұлы ақын Абайдың үрім – жұрағаты екенін айтыс өнерінің салты бойынша әріптесімен танысқанда, не әріптесі кемсітіп, шамына тигенде мақтаныш ретінде өлеңге қосып отырған. «Ақынның хаты өлмейді» дегендей, сол айтыстың бірен – саран шумағы бүгінге дейін жеткен. Бірде семейлік саудагер, ақын Әттембек деген кісі Шыңжаңда сауда істеп жүріп, Керейдің Жәдік руынан шыққан би Қара Оспанның ауылында (Ақтанның арғы атасының ауылы) өткен бір тойда осы бидің келіні, Ақтан ақынның анасы Кәріпжанмен айтысқан. Әттембекпен айтыста Кәріпжан өзінің Абайдың жиені екенін өлеңге қосқан. Шығыс Түркістанда дүниеге келіп, саналы ғұмырын Моңғолияда өткізген Ақтан да анасынан дарып, ақын болған, бала жасынан айтысып, елге ерте танылған адам.
Ақтан Бабиұлы – басынан екі өмір кешкен ақын. Ол – халық революциясына дейінгі халық ауыз әдебиеті мен бүгінгі жаңа әдебиетіміздің өкілі. Жасынан ән құмар, естігенін есінен шығармайтын Ақтан есейе келе, өлең жырға әуестене бастайды. Оның бұл құмарлығын анасының әнші, ақындығы шешен сөз тапқырлығы тіпті ұштай түседі. Ақтан елдің Сыманқұл, төре Сағи Дамолдаұғлы, Бәйза, Ұлболсын, Ақбалалардай ақын, жыраулардың алдын көріп, олармен өнер таластырады. Талантын сарапқа салады. 1916 жылдардан бастап оның «Кедей күйі», «Сары мешелге», «Қарау байға», «Жөргем салға» қатарлы өлеңдері жұрт арасына тарай бастайды. Осындай жағдайда қоғамдық саяси ешбір үкіметі, қолдауы жоқ бытыраңқы қазақ жұрты бір қатаң қыста ақсүйек жұртқа ұшырайды, ел ашығып індет тарайды. Осы апатта Ақтан әкеден және сегіз аға, бес бірдей апа-қарындасынан айырылады. От басы, ел төріне аштық ауыртпалық келеді. Оның үстіне қытай отаршылары мен қазақ, ұйғыр т.б саудагерлерінің тонаушылығы өршіп, халық әбден титықтайды. Бұған наразылық білдірген Ақтан сияқты еті тірі, көкірегі ояу жандар қуғынға ұшырайды. Сондықтан Ақтан Бабиұлы – 1932 жылдары Моңғол Халық Республикасына өтіп кетеді. Аңсаған бақыты алдынан құлаш жайған ақын бақытты елдің жаңа социалистік құрылысына құлыша кіріседі. 1921 жылы Моңғолияда төңкеріс жасалып, социалистік қоғам орнаған соң халықтың сауаты ашылып, елде осы заманғы жазба әдебиеті қалыптаса бастады. Ақтан — осы тұста Моңғолиядағы қазақ жазба әдебиетінің ірге тасын қалаған ақын-жазушылардың бірі. 1932 жылдары қазіргі Баян-Өлгей аймағында қызыл отау, клуб меңгерушісі қызметін атқарып, бірнеше шағын пьесалар жазды. («Ермалай», «Жамал», т.б).
1940 жылы Моңғолияда (Баян-Өлгей аймағында) шыққан «Өркендеу» атты қазақ газетінің тілшісі болды. Ақынның жыр жинақтары қазақ, моңғол тілдерінде әлденеше рет басылды. Ақтан шығармаларының шоқтығы болып есептелінетін «Бүркіт» поэмасы күллі Моңғолия жұртшылығына кеңінен танылды және монгол тіліне аударылып кітап болып басылып таралды.
Мәдениет саласындағы ұзақ жылғы еңбегін ол әуелі 11 жыл бойы Монғолия қазақтарының тұңғыш мәдени ордасы болған аймақтық клубта жетекшілік етуден бастайды. Аймақтың «Өркендеу» («Жаңа өмір») газетінде тілшілік істейді. 1938 жылы Моңғол Халық Революциялық Партиясына мүшелікке ілескен ол, 1945 жылы аймағымыздан алғаш рет Моңғолия Жазушылар Одағына мүше болады. 1948 жылдан бастап кәсіпкер жазушы ретінде бүтіндей әдебиетпен айналысады. Ол бұл жылдары өзін бүкіл елімізге әйгіленген атақты «Бүркіт», «Досымбет-Балқия» поэмаларын жазды.
Ақын еңбегін тұрған Отаны, өсірген партиясы әр кез жоғары бағалап отырды. Оның туғанына 60, 65, 70 жыл толу мерекелерін көзі тірісінде бүкіл ел болып атап өтіп, кеудесіне 2 рет Еңбек Құрмет медалы, «Алтын жұлдыз», Еңбек Қызыл Ту ордендерін тақты. Сонымен қатар, бүгінгі күні Ақтан Бабиұлының атына тағайындалған сыйлық бар. Ол сыйлық алғаш рет 1989 жылы Монғолия жазушысы Шынай Рахметұлына берілген.
1960 жылы «МХР көркем өнеріне еңбегі сіңген қайраткер» атағы берілді. Ол МЖО-ның І, ІІ, ІІІ, ІV съездеріне қатысып, МЖО (Монғолия жазушылар одағы) Комитетінің пленум мүшесі болып сайланды. Ақтан Бабиұлы 1962 жылы Москвада болған бейбітшілік советінің кеңесіне де қатысты. Ардагер ақын ауыр науқастан кейін, 1973 жылы 13 шілдеде Өлгий қаласында қайтыс болады. Оның денесі Өлгейдегі «Алтын бесік» зиратына жерленген.
Қазір Ақтанның балалары, ұрпақтары Моңғолияда, Қазақстанда, Қытайда өмір сүреді.

1. Ақтан Бабиұлының өмір – баяны
1.1. Шежіресі
Ақтанның Бабиұлы Шыңжан Алтайдың Көксін таудың бөктерінде Ақшағыл деген үш бірдей Құм төбеде 1897 жылдың көктемінде туған. Бұл жөнінде Өлгий баспасы, 1987 жылғы Ақтанның толық жинағындағы (450 бетінде) Өмір жолы дастанының І тарауында былай деп жазылған:
Туыппын Ақшағылда Көйтік жылы
Есейе анамыздан ұқтым мұны,
«Ақсүйек» деген ауыр қыс болыпты
Алтайдың жұт боп кетіп ой мен қыры.
Ақтан – деп атымды әкем қойған
Шешеме бір еркек қой қалжа сойған
Кесіпті Мейреш құда кіндігімді
Сапарда жүргенінде кез боп жолдан – дейді.
Ақтан Бабиұлы Керейдің Жәдік руынан шыққан Бейсенбі бидің, батыр Қара Оспанның ұрпағы. Әкесі Баби қарапайым етікші, үйші адам болған. Ақтанның әкесі Баби Әлімбайұлы, анасы Кәріпжан Жақияқызы 1865 жылы отбасын құрады. Жақия қызы Кәріпжан 1847 жылы туылып, 1922 жылы қайтыс болған. Әлімбайұлы Баби 1847 жылы Шыңжан Алтайда туылып, 1910 жылы қайтыс болған. Баби мен Кәріпжан ақынның балалары:
1. Нұржігіт 1866ж. ұл
2. Нәбиәшім 1868ж. ұл
3. Қуаныш 1870ж. ұл
4. Ғибадат 1872ж. қыз
5. Үмітжан 1874ж. қыз
6. Сағдолда 1876ж. ұл
7. Саян 1878ж. ұл
8. Дария 1880ж. ұл
9. Рахия 1882ж. қыз
10. Рахметолла 1886ж. қыз
11. Үмбет 1886ж. ұл
12. Қисаптан 1888ж. қыз
13. Ахатай 1890ж. ұл
14. Қарифолла 1895ж. ұл
15. Ақтан 1897ж. ұл
16. Шәмшә 1900ж. қыз
Баби мен Кәріпжан отбасында 9 ұл, 7 қыз болған. Ұлдың кенжесі Ақтан, қыздың кенжесі Шәмшә болды. Бабидың Нұржігіт, Нәбиәшім, Үмітжан деген үш баласы ертерек өмірден озған екен. Ал Сары Сүзек жұт кезінде бес баласымен (Дария, Үмбет, Қисапжан, Ахатай, Қарифолла) бірге Баби 1910 жылы қайтыс болады. Бір үйде Кәріпжан анасымен Садық, Сағдолда, Ақтан, Шәмшә осы бес адам ғана тірі қалады.
1.2. Ғалымдар мен журналистер сұхбаттары
«Алтын Орда» газетінің тілшісі Сайлау Төлеуовтың Бодаухан Тоқанұлымен жүргізген сұхбатында былай делінген:
Ал, мынау Бодаухан ағамыздың бізге ұсынған бір қызықты дүниесі…

Қан жақындаса ұрпақтың нәсілі азатынын жақсы түсінген ата-бабаларымыз әйелді бөгде рудан алуды, қызды бөгде рудың азаматтарына ұзатуды дәстүр етіп ұстанған. Бүгіндері алыс шет ел болып саналатын, Қазақстанмен тіке шекараласпайтын (орыстың отаршылдық саясаты салдарынан) Моңғолиядағы қазақтар қазан төңкерісінен бұрын Шығыс Қазақстан, Семей өңірімен араласып-құраласып, қыз алысып, қыз берісіп тұрған. Сол заманда Алтайдың теріскей бетіне ұзатылған талай апаларымыздың ұрпақтары қазір осы елде өмір сүруде. Мұны көпшілігіміз біле бермейміз. Соның ішінде Моңғолияда ұлы Абай әулетінен тараған ұрпақтар да бар екенін ешкім білмейді.
Жалпы, Моңғолиядағы қазақтар тарихи дерек бойынша «ақтабан шұбырындыдан» соң Жоңғарды жеңгеннен кейін, шамамен 1750 жылдары Шығыс Түркістанға (Шыңжан) қоныс аударып, бұдан бір ғасырдан кейін біртіндеп, шекаралас Моңғолия жеріне өткен ата-бабаларымыздың ұрпақ-жұрағаттары (көбі керейлер).

Сол Моңғолия қазақтарының осы заманғы жазба әдебиетінің негізін салушылардың бірі, Моңғолия мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер, Моңғолия жазушылар Одағының мүшесі Керейдің Жәдік руынан шыққан Ақтан Бабиұлы (1897-1973 жыл) Абайдың жиенінен туған жиеншар екен. Ақтанның анасы — Жақия қызы Кәріпжан деген кісі. Ал, Кәріпжанның ұлы шешесі Опатай — Абайдың ұлы әкесі Өскенбайдың қызы.
Опатай айтыс ақыны болған. Туыстық түп-тамыры шамамен екі ғасырдың алдында жатқан, әрі ұлдан емес, қыздан тараған ұрпақ-жұрағат туралы деректі шежіреден табу мүмкін емес. Алайда, «Жақсы әкенің аруағы баланы қырық жыл сүйрейді» дегендей, Абайдай дана бабаның ұрпақтарының орынды мақтанышы болуы Ақтан ақынның анасы жағынан арғы тегін білуге мүмкіндік берсе керек. Әрі осы әулеттен тараған ұрпақтардың көбінде ақындық дарын болған. Ақтан ақынның анасы Кәріпжан да кезінде талай сайысқа түскен айтыс ақыны болыпты. Өзінің ұлы ақын Абайдың үрім-жұрағаты екенін айтыс өнерінің салты бойынша әріптесімен танысқанда, не әріптесі кемсітіп, шамына тигенде мақтаныш ретінде өлеңге қосып отырған. «Ақынның хаты өлмейді» дегендей, сол айтыстың бірен-саран шумағы бүгінге дейін жеткен. Бірде семейлік саудагер, ақын Әттембек деген кісі Шыңжаңда сауда істеп жүріп, Керейдің Жәдік руынан шыққан би Қара Оспанның ауылында өткен бір тойда осы бидің келіні, Ақтан ақынның анасы Кәріпжанмен айтысқан. Әттембекпен айтыста Кәріпжан өзінің Абайдың жиені екенін өлеңге қосқан….

Кәріпжан:
— Әттембек, жүрген болсаң ажал айдап,
Өлеңмен тіл – аузыңды берем байлап,
Болсаң да жеті тілді жеңбей қойман,
Өлеңім келіп қалды Опатайлап.
Әттембек:
— Анадан жасырмаймын туғанымды,
Өлеңді ақындықпен қуғанымды,
Шырағым, кім боласың жөніңді айтшы?
Шақырдың Опатайлап ұраныңды.
Кәріпжан:
Әттембек қырт екенсің, ақын десем,
Опатай ақын екен ұлы шешем,
Ағасы бірге туған би Құнанбай,
Тобықты руы екен сұрай берсең.
Баласы Құнанбайдың Ибраһим,
Артықша зейін берген бір құдайым,
Жауындай өлең жырды нөсерлетіп,
Тамызған таңырқатып тілдің майын.
Қаласың мен сөйлесем жүйең босап,
Тартыппын нағашыма мен де ұқсап,
Арғынның ардагері екен десем,
Арбаның аты екенсің сабан құрсақ, — дейді.
Міне, осы өлең жолдарынан Ақтанның шешесі Кәріпжанның Абайдың жиені екенін түсінесіз.
Сол сияқты, Моңғолия қазақтарынан шыққан тіл ғылымы докторларының бірі, Базылхан Бұхатұлы мен журналист Бекен Қайратұлының сұхбатының қысқартылған нұсқасына назар аударайық:
— Балалық шағыңыздан есіңізде қалған не бар, ақсақал?!.
— Мен 1937 жылы туған адаммын. Жеті жасымнан бастап, ақсақалдардың сөзіне құлақ түрдім, мәнді-мағыналы дүниелерді есіме сақтауға тырыстым. Бір күні ауылға бітімі бөлек біреу келді. Басында пұшпақ тымақ. Жанары өткір. Бет әлпеті майланған. Ту биенің қыс асырып сақтаған күрең қазысы секілді. Қылау шалмаған қара мұрты істік сияқты көкке шаншылып, мақамдап – мақалдап сөйлейді екен. Сөйтсем, бұл әлгі атақты ақын Ақтан Бабиұлы екен. Марқұмның мұрты ерекше есімде қалыпты. Баяғыда, 1968-ші жылы жазушы Сәбит Мұқанов осы Қобда керейлеріне келіп қайтқан. Сонда Ақтан ақынды сыртынан көріп: «Ей, сен Ақтансың ба?» депті. «Ақтанмын, мені қалай таныдың?» дегенде, Сәбең күліп: «Мұртыңнан таныдым» деген ғой. Сондай бір мұрты бар адам еді. [1-қосымша]
— Ақтан ақынды алғаш рет көргендегі әсеріңізден есіңізде қалған бірдеңе бар ма?
— Ақтан марқұм ағытылып сөйлеп отырды. Әсіре дастаншыл жан еді, бір қыдыру жыр айтып тастады. Манадан бері екі құлағы қалқиып, қадалып отырған маған да бір назар салып «Бұл кімнің баласы?» деді, Ақаң. Бізге жамағайын өзі тақыр кедей, ыңыршағы айналып, жақ сүйегі көннің терісін қырған қара бәкінің қырындай жұқарған, шойнақ шал болушы еді сол менің атымнан жауап беріп: «Бұл бала, қарасирақ жетім сорлы, шешесі екеуі ауқатты үйлердің отын жағып, күлін тасып күн көріп жүр. Өте зерек осыдан бірдеме шығады» деді. Ақтан марқұм маған: «оқуға барасың ба, қаласаң мектеп басшысына айтып тізімдетейін», – деді. Мен қатты қуандым «иә, оқуға барғым келеді»- дедім.
Ақаңның қойны-қонышы толған дәптер екен. Жай жұқа қаңылтақ дәптерлер емес, бұлғарымен тысталған күрең дәптерлер. Біреуінде «Ер Тарғын» жыры, екіншісінде «Қалқаман – Мамыр», «Ер Тәуке» деп кете береді. Оншақты бар-ау деймін. Көбі Шәкәрім қажының жырлары. Олай болатын себебі, Ақтан ақын тобықты Құнанбай қажы әулетіне жиеншар болып келеді. Ақтанның шешесі Кәріпжан деген адам Өскенбайдың қызы, Құнанбайдың қарындасы Опатайдан туып отыр. Осыны көп адам білмейді. Ақтанның ақындық дарынының ұшығы осында жатыр.
— Содан мектепке бардыңыз ба?
-Иә Ақаңның қолдауымен Жеті жасымда мектептің табалдырығын аттадым. Сөйтіп Ұланбатырдан жоғары оқу орнын тәмәмдап, қызметке араластым.
Бұл сұхбаттан көріп отырғанымыздай Ақтан Бабиұлын сол кездегі Қазақстан жазушыларына танымал екенін, ол тек өнер адамы ғана емес сонымен қатар жастарды оқытуға атсалысып, қамқорлық жасаған азамат, әрі Ұлы Абайдың жиені екенін байқауға болады. Сонымен қатар, Ақтан Бабиұлының қолжазбасындағы деректерге жүгінсек, 1904 жылы нағашысы Абай Құнанбаев қайтыс болғанда Кәріпжан ақын 7 жасар баласы Ақтанмен бірге Абайдың ауылына барып бата жасаған екен. Шығыс Түркістанда дүниеге келіп, саналы ғұмырын Моңғолияда өткізген Ақтан да анасынан дарып, ақын болған, бала жасынан айтысып, елге ерте танылған адам. Ақтан Бабиұлы әуелі ескі оқумен, сосын төте оқумен сауатын ашады. Сөйтіп ол өзінің өлеңдерін төте жазумен жаза бастайды.

2. Ақтан Бабиұлының шығармашылығы
Ақтан Бабиұлы ақындықпен жастай араласты. Жас ақын көңіл тербеткен алғашқы өлеңдерін шығарып, ауыл арасындағы жеңіл айтыстарға түседі. Елден естіген ақын-жыраулардың шығармалары мен ауыз әдебиетінің туындыларын жаттап, өз өлеңдерімен қоса айтып жүреді. Төселе келе ақынның /1916 ж./ бастап алғашқы әсерлі өлең, айтыстары туып, жұртқа тарап, ел «Ақын» атай бастайды. Ақынның осы кезде туған «Кедей күй», «Билерге», «Тұқан биге», «Төре Сағидолдаға», «Ордабайға», «Халел мен Мәлік молдаға», «Әттең, шіркін қазағым», «Қарау байға» т.б өлеңдері жауы жағасынан, бөрісі етегінен алып, әбден әлсіреген халықтың мұңын жоқтап, мүддесін қорғауға арналды. Ақын лирикасының екінші үлкен тақырыбы-еңбек. Оның бұл салада 40-60 жылдары жазған өлеңдері еңбекке ұйымдастыру, үйрету сыпатында болды. Мәселен /1948-1949 ж.ж/ оның халықты еңбекке, білімге шақырған өлеңдері «Өркендеу» газетінің әр санынан дерлік кездесетін-ді. Ал 1960 жылдардан кейінгі өлең толғаулары халықтың сол ұйымшыл еңбегімен жасалған халық шаруашылығы мен мәдениетінің жетістіктеріне, ауылымыздағы өзгерістерге арналды. Ақын өзінің ерен еңбегімен жаңа қоғам құрып жатқан адамдарымыздың қажырлы қимылын дәріптеді. Осы тектес «Өлгий», «Жаңа өмір», «Малшыларға», «Театрға қуаныш», «Сенен биік», «Мен де тілші болғанмын», «Алдыңғы толқын ағадан» қатарлы көп өлеңі ауылымыздың экономикасы мен мәденитіндегі социалистік өзгерістерді бейнелеуге арналған. Ақын бұл тақырыпқа «Жақсы малшы мен жалқау малшының айтысы», «Аймақтың 20 жылдығына», «Тойға тарту» атты толғау, дастандарын да арнады. Табиғат лирикалары да ақынның көп жырлаған тақырыптарының бірі. «Қобда өзен», «Бесбогданың қойнауы», «Қобда өзені», «Туған өлке», «Бөкен тау», «Бес богданың тұлғасы» т.б өлеңдерінде де жеріміздің қойны толған байлығын, оны иегер, жер келбетін өзгертіп жатқан адамдарымыздың ерен еңбегімен байланыстыра суреттейді. Ал «Көп әйел алушыға», «Хошуун дарғыға», «Қапышқа», «Түркістанға», «Еріншектерге», «Алдамшы», «Көрікбайға», «Бармақ басты, көз қысты», «Бір досқа», «Торсықпайдың толғауы» атты өлеңдерінде қоғам дамысына қырсығы тиетін адамдардың мінез-құлқындағы келеңсіз жайлар, мешеулік, мәдениетсіздік, керітартпа, тоғышарлық, жалқаулық, салақтық, т.б қатал сыналады. Ақтан Бабиұлы шығармашылығының ірі саласының бірі оның поэмалары. Ол «Бүркіт» /1959 ж./, «Досымбек-Балқия» /1964 ж./, «Өмір жолы» /1972 ж./ поэмаларында Моңғолия қазақтарының революция қарсаңындағы әлеуметтік тұрмысын терең ашып көрсетеді. «Бүркіт» поэмасы ақын поэзиясының шоқтығы болып табылады. Ақтан Бабиұлы Моңғолия қазақтарының алғашқы драматург жазушысы. Оның тұңғыш драмасы «Ермалаймен» /1940 ж./ ұлттық клубтың /1956 ж. Музыкалы драма театр/ алғашқы пердесі ашылды. Мұнан басқа автор қаламынан «Қалқаман мамыр», «Жас өрен», «Жамал», «Қалың мал», «Ақайша» сияқты драмалық шығармалар туды. Зор талант иесі Ақтан Бабиұлы шығармалары қазақ орыс тілінде басылып әлденеше жинақтарға еңгізіліп баспасөз беттерінен түспей келді. Оның көптеген өлеңдері словак тілінде жарық көрді. Якут оқырмандары Ақтан Бабиұлы өлеңдерін ана тілінде оқиды. «Шығармалары» және «Таңдамалылары» моңғол тіліне аударылды. Сондай-ақ, оның шығармалары орыс, чехия, қытай, вьетнам, буриад, якут, алтай, туба тілдеріне аударылды.
Ол 1948 Моңғолия жазушыларың алғашқы І съезіне өзі қатысқан сол дәуірден бері қоғам біршама өсіп жетілгенін айта келіп, «біздің қазақ жазушылардың саны өсіп, көптеген жас жазушылар туып шығумен қатар, жазып жатқан шығармалары жанр, және саны жағынан қосылып, сапасы жақсаруда» ,- деп атап өтеді. [2-қосымша]
1955 жылы қазақ қаламгерлері үйірмесі құрылған соң ақын, жазушы атана бастаған осы үйірме мүшелері, талапкерлер 1957 жылы жылына 4 дүркін шығатын әдеби “Жаңа талап» («Шұғыла») альманағы дүниеге келді. 1957 жылы аймақтық әдебиет үйірмесі мүшелерінің кеңесі болып өтеді. Моңғолия жазушыларының ІІ съезі 1957 жылы көкек айында болып, Б.Ақтан, М. Құрманхан, Ж.Арғынбайлар өкіл болып қатысты. Съездің есебінде “Бабиұлы Ақтанның «Жамал», Ж.Арғынбайдың «Талаптылар», М. Құрманханның «Кезең үстінде» пьесаларлар сәтті шығармалар болды»–деп жазылады. Осы съезде Ақтан Бабиұлы сөз сөйлеп: «Өлгийліктер өз жазушылары бар, олар неше ондаған өлең, тақпақ, ән сөз, әңгіме, очерк, пьеса жазып, бастырып шығаруда»-дейді. Сол кезде жазушы Ақтан Бабиұлының шығармалар жинағын қазақ тілінде баспаға дайындалды.
1958 жылы мамырда Моңғолия жазушылар Одағының ІІ жалпы жиналысы болып, оған Ақтан Бабиұлы қатысып сөз сөйлейді. [3-қосымша]
МХР (Монғол Халық Республикасы) тәуелсіздігінің нығая түсуіне байланысты 1940 жылы Баян- Өлгий қазақ ұлттық аймағы боп жеке құрылды. Бұл оқиға мұндағы қазақтың әлеуметтік – саяси өміріне бетбұрыс әкеп, ұлттық мәдениеттің гүлденуіне негіз болды. 1942 жылы 3-қыркүйекте «Қазақ аумағында жаңа әліпбиді қолдану туралы» қаулы қабылданып, латын әрпі орнына Қазақстанда қолданылып отырған қазақ (кириллица) әліпбиін пайдалану ісі жүзеге асып, ана тілінде алғаш рет «Өркендеу» газеті (қазіргі «Жаңа өмір») жарыққа шығып, қаламгерлер осы газет төңірегінде топтаса бастады. Ақтан Бабиұлы бұл газеттің алғашқы тілшісі болып қызмет атқарумен бірге сол кездері құрылған тұңғыш мәдени ошақ «Ұлттық клубтың» да жетекшісі болып Ақтан Бабиұлы тағайындалып, өзінің «Ермалай», «Жамал», атты пьесаларын сахнаға шығарады.
Моңғолия жазушылар Одағының ІІІ-съезінде сөйлеген сөзінде Ақтан Бабиұлы «өмірдің шындығын көркем сөзде өткір сөзбен бейнелеп жазу көркем сөздің шебері болған біздің міндетіміз. Сондықтан біздің әдебиет үйірме мүшелері, жазушылар көркем сөзбен тек бүгінгі өмірді бейнелеп ғана қоймай, тағыда бүгінгі өмірден бүршік алып өсіп келе жатқан келешектің ақиқатын қырағылықпен бейнелеуіміз қажет» дейді.
1957–1962 жылдар арасында қазақ жазушы, ақындарының саны өсіп, шығарма жазуда табыстарға жетіп, олардың қатары өсті. Ақтан Бабиұлы 1940 жылдан бастап өлеңдерді молынан жариялап, ұлттық клубта драмалық шығармаларын ойнайды. Ақтан Бабиұлының таңдамалы “Шығармалары“ (Өлгий–1957), “Бүркіт” поэмасы (1959), “Жасыл шың“ (1960), “Өмір өткелдері“ (1970) жинақтары жарық көрді.
1969 жылы сол кезде шығармалары жарияланған барлық жазушы ақындар туындасының Моңғол тіліне аударып басумен бірге Ақтан Бабиұлының жинағын Моңғол тілінде басып шығарды.
1962–1967 жылдары “Жаңа талап” альманағы қазақ қаламгерлерінің шығармаларын жарыққа шығаруда үлкен міндет атқарды. Аймақ жазушыларының біріккен жинағы “Жасыл дөң” деген атпен Улаанбаатырда басылды. Сол жылы дарынды қазақ ақыны Ақтан Бабиұлының туғанның 70 жылдық мерекесін Моңғолия көлемінде салтанатпен тойлап өткізуі, қарт қаламгерге жаңа жігір беріп ғана қоймай жалпы қазақ ақын жазушыларына қайрат берді.
1967 жылы шілдеде Моңғолия жазушылар Одағының ІV съезі болып, оған қатысқан қазақ жазушысы Ақтан Бабиұлы сөз сөйлеп, съездің баяндамасында сөз болған кейбір аймақ орталықтарында жазушылар бөлімшесін ашу қажет екендігі туралы пікірді қолдап, ондай бөлімшені Баян-Өлгий аймағында ашу керектігін айтып, ол жастардың шығармашылық өсуіне ықпал жасайды дей келіп, Баян-Өлгий аймағында баспа өндірісі кітап шығару жағынан заман талабынан артта қалғанын айтып, жас жазушыларды шет елдерге жіберіп, білімін жетілдіріп, тәжірибе зерттеудің қажет екенін баса айтады. [4-қосымша] Сөйтіп, 1968 жылы 28 желтоқсанда МХРП ОК-нің Саяси бюросы арнайы қаулы қабылдап, Баян-Өлгий аймағының қазақ қаламгерлерінің әдебиет үйірмесін қазақ жазушылар бөлімшесін ресми құруды міндет етеді. Қазақ қаламгерлерінің көп жылғы ізденіс, талап-тілектері нәтижесінде қазақ әдебиетін дамытудың жаңа кезеңі басталған еді. Баян-Өлгий аймағындағы қазақ жазушылар бөлімшесі қазақ баспасөзін дамыту, аударма жасау, зерттеу жұмыстарын жүргізуде және ұлттық мәдениеттің түлеп жаңғыруына, әсіресе жаңа жазба әдебиеттің қалыптасуына зор әсерін тигізді. Бұл бөлімше арнайы бөлімше меңгеруші, әдеби қызметкерлер жұмыстап, журнал шығарып, қаламгерлерді қажетті ақыл-кеңеспен қанымдап отырды. 1963–1973 жылдары Моңғол жазушыларының шығармаларын көптен аударып басумен бірге, Б.Баастның зор еңбегі арқасында Б.Ақтан, М. Құрманхан, Ж.Арғынбай, Х. Шабдарбай, Н.Шерияздан, Б.Имашхан, Д.Даниял т. б. қазақ қаламгерлерінің туындылары моңғол оқырмандарына жетті. Қ.Абай, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, А.Әлімжанов, И.Есенберлин, А.Нұрпейісов, Ш.Өтепов, Ш.Мұртаза, Ж.Молдағалиев, О.Сүлейменов, Қ.Мырзалиев, Қ.Абдықадыров қатарлы қазақтың ақын-жазушыларының 20-дан астам кітабы Ұланбатыр қаласында Моңғол тілінде басылып, оқырмандардан жоғары баға алды. Баян-Өлгий қазақ қаламгерлері 1940–1979 жылдар арасында орыс, Моңғол тілінен дүниежүзі әдебиетінің 40-тан астам әңгіме, повестісін қазақ тіліне аударып басқан. 1972 жылы Моңғолияның өнеріне еңбегін сіңірген қайраткер, даңқты ақын, драматург Ақтан Бабиұлының туғанның 75 жылдық торқалы тойын ел көлемінде кеңінен тойлауы қазақ әдебиеті өміріндегі елеулі оқиғалардың бірі болды. Ұланбатыр қаласында болған ғылыми конференцияда, ақынның өмір жолы, шығармашылығы жайында жан-жақты сөз болды.
1942 жылы Баян-Өлгий ақын-жазушыларының тұңғыш жыр-жинағы “Өлеңдер” деген атпен басылды. Осы жылдан бастап көркем әдебиет кiтаптарын басып шығару iсi 1991 жылға дейiн қарқынды жүрдi. Мәселен, тек Ақтан ақын шығармалары 6 рет қайталап басылды. Оның соңғы 39 баспа табақ жинағы 2500 данамен 1987 жылы оқырманға жол табады. Бұл ерен еңбегі үшін 1989 жылы әйгілі ақын Ақтан Бабиұлы атындағы аймақтық сыйлық алғаш рет Шынай Рахметұлына берілген.

2.1. Өлеңдері
Ел өміріне жастай араласқан ақын халықтың ауыр тұрмысын көріп өсті. Ол халықты қанап отырған тап: төре, би, молда, саудагерлер деп, қазақ қоғамындағы әлеуметтік теңсіздікті дұрыс түсінді де, олардың әділетсіз зұлымдығына, халықты алдап жеген тонаушыларға қрсы шығып, өз өлеңдерінде батыл сынайды.
Шынында да, бұл кездегі қазақ жұрты ішкі феодалдар мен гоминдандық қытайдың қанауында азап тартып отырды. Оның үстіне Россиядан қашқан контрреволюционер ақгвардиярдышылдар мен шынжандық ұйғыр, татар, дунган саудагерлері де момын қазақтарды оңай олжа етті. Қысқасы ол кездегі «Алтай ат тұяғымен тозып» отырған еді.
Ақынның осы кезде туған «Кедей күйі», «Билерге», «Тұқан биге», «Төре Сағидолдаға», «Ордабайға», «Халел мен Мәлік молдаға», «Әттең, шіркін қазағым», «Қарау байға» т.б өлеңдері жауы жағасынан бөрісі етегінен алып, әбден әлсіреген халықтың мұның жоқтап, мүддесін қорғауға арналды.
«Ақын кедей күйі», «Әлменге», «Қарау байға» деген өлеңдерінде:
Жыртық тон, құрым байпақ, сірі шақай,
Тоңған соң қой ішіне Әлмен бұққан. . .-
деп, бай жалшысы кедейдің азапты жай – күйін көрсетіп, жанынан малын артық көретін қазақ байларының ашкөз қараулығын сынайды.
Сонымен қатар, Ақтан Бабиұлы Атамекенді, атажұртты аңсаған сом бір ( “Туған ел” ) өлеңі әмбеге әйгілі болғанына 40 жыл өтсе де атажұртқа ақын әлі күнге орала алмай жүргенімен өзінің жан сезімін “Немереме хат” өлеңінде былай білдірген.
“ … Қандасың бар қасыңда,ел басың бар,
Ағайынмен ауырды қолдасыңдар.
Берекемен бел буып белді асыңдар,
Бүгінгіге ертеңгі болмасын зар.
Ардақ тұтқан атажұрт алақанын,
Азамат бол ақылды балапаным.
Аман тұрсын Астанаң,Алатауың,
Ақ тілегі сол деп біл кәрі атаның ”-деп түйіндейді. Орала алмай, оралайын десе орнықты орын таппай жүрген талай кәрінің мұң зар, аманаты осы іспетті….

2.2. Айтыстары
Ақтан Бабиұлы айтыс ақыны ретінде де жастайынан танылды.
Оның Ұмсындық, Ғазиза, Сағи, Ақбалалармен айтыстары сақталып, Бәйзалармен айтыстары ұмытылған. Айтыс дегеніміз – екі ақының өнер сайысы болғандықтан, айтысушы әр ақын жеңуді көздейді де ол өлеңнің мазмұндылығына, тілінің өткірлігіне, сөз айшықтығына ерекше мән береді. Сөйтіп, төселген ақындардың айтысы поэзияның асыл маржанындай тамаша туындылар болып шығады.

Ақтан мен Ақбаланың айтысы
Бұл айтыстың басты бір құндылығы – қазақ қоғамының ішкі тартысын, қанаушы тап пен еңбекшілер арасындағы теңсіздікті ашады. Үстем тапты халық мүддесі тұрғысынан сынап, ақындық үкім айтады.
Айтыс 1920 жылы Жайыр деген жерде той үстінде ақындығымен елге танылған Ақбаланың ақынға өзінің «ұрынуымен» басталады. Әйгілі ақынмен айтысып елге мәшһүр болуды мұрат еткен ақын жігіт бірден шабуылға шығады. Бұған қыз «Біреудің күн шалмаған құрағымын» деп қарсы тұрып, «төренің ақ сүйекті ұрпағы» екенін көлденең тартады. Ақтан төрелердің озбырлығын өлтіре сынайды.
Бұл айтыстың тағы бір ерекше бір сипаты ірі көркем образ жасаушылығы. Екі ақын да мақтаса да, даттаса да аз сөзбен адамдардың портретін (бейнесін) айшықты түрде сипаттап береді. Теңеу, эпитет, баламалардың тамаша түзілістерін жасайды. Ақбала өзін:
Жайырдың жайнап тұрған шырағымын,
Елімнің арғымағы, пырағымын
Біреудің күн шалмаған қрағымын», — дейді.
Ал Ақтан – «Алтайдың ақиық сұңқары, елінің арғымағы, тұлпары». Ол – «Өлең десе аттай желеді. Өлеңмен аспан – көкті күңіренткен жібек баулы мұзбалақ» үні самұрықтай саңқылдап шығатын, бабында отырған «қыран» боп көрінеді.
Бір сөзбен айтқанда «Ақтан мен Ақбала айтысы» халқымыздың революцияға дейінгі айтыстарының ішіндегі құндысы Бабиұлы Ақтанға «ақын» атын әперген шығармашылық зор туынды.
Ақын лирикасының екінші үлкен тақырыбы – еңбек. Оның бұл салада 40-60 жылдары жазған өлеңдері еңбекке ұйымдастыру, үйрету сипатында болды.
Мәселен, 1948-1949 жылдары оның халықты еңбекке, білімге шақырған өлеңдері жоғарыда айтқанымдай «Өркендеу» газетінің әр санынан дерлік кездесетін болған. Ал 1960 жылдардан кейінгі өлең толғаулары халықтың сол ұйымшыл еңбегімен жасалған социалістік халық шаруашылығы мен мәдениетінің жетістіктеріне, ауылымызға социалістік өзгерістерге арналды. Ақын өзінің ерен еңбегімен жаңа қоғам құрып жатқан адамдарымыздың қажырлы қимылын дәріптеді.
«Қобда өзені» атты өлеңінде:
Көп жасаған қарт өзен,
Көрсеттің талай үкімді.
Сенің бойың жетпестей,
Жасадық үлкен көпірді.
Бес жастағы бала да,
Үстіңнен де секірді.
Уа, Қобда өзен, көрдің бе,
Менің бұл құіретімді –
деп дүлей табиғатты ауыздықтаған жасампаз еңбек адамдарының ұлы еңбегін мақтанышпен жырлады.
Осы тектес «Өлгий», «Жаңа өмір», «Малшыларға», «Театрға қуаныш», «Сенен биік», «Менде тілші болғанмын», «Алдыңғы толқын ағадан» қатарлы көп өлеңі аулымыздың экономикасы мен мәдениетіндегі социалистік өзгерістерді бейнелеуге арналған. Ақын бұл тақырыпқа «Жақсы малшы мен жалқау малшының айтысы», «Аймақтың 20 жылдығына», «Тойға тарту» атты толғау, дастандарын да арнады.
Табиғат лирикалары да ақынның көп жырлаған тақырыптарының бірі «Қобда өзен», «Бес боғданың қойны», «Қобда өзеніне», «Туған өлке», «Бөкен тау» т.б өлеңдерінде де жжеріміздің қойнытолған байлығын, оны игеріп, жер келбетін өзгертіп жатқан адамдарымыздың ерен еңбегімен байланыстыра суреттейді.
Ақынның «Жастық шақ», «Отыз бес жас», «Домбыра мен ой сырлас», «Көңілім менің», «Естелік», «Менің сырым», «Табиғатым», «Бурыл терек» қатарлы бірталай өлеңдері көңшл-күйіне арналып, лирикалық ой толғанысын шертеді. Ол өлеңдерінде:
Үдеріп ескі өмірде күнді кештім,
Халқыммен бірге адасып, өмір кештім.
Жайраңдап жаңа өмірде қайта жасап,
Құлпырап қызғалдақтай гүлдеп өстім, —
деп екі өмірдің куәсі болған қарт ақын бүгінгі шат өміріне қуанады. Бұл – ақынның бақытты, өмірге жеткен бүгінгі бүкіл халқының қуанышты көңіл-күйінің тебіренісі еді.
2.3. Поэмалары

Ақиық ақын Ақтан Бабиұлының мұраларының аса бір кесек саласы – поэмалары. Қанаты қатайып, қарымы төселген тұста эпикалық жанр негізінде туындаған поэмалары өте ерекше. Атап айтар болсақ: «Бүркіт» (1959), «Досымбек-Балқия» (1964), «Өмір жолы» (1972) поэмалары.
Композициялық құрылымы мен қамтығын тақырып аясы жағынан ақынның ең көлемді поэмасының бірі – «Досымбек-Балқия». Поэма 1964 жылы жазылған. Монғол оқырмандарына жақсы таныс. Б.Баастың аударуымен монғол тіліне аударылған. Шығарманың басты кейіпкерлері Досымбек пен Балқия. Әділет, теңдік, бақыт үшін азап бұғауында бұлқынған жастардың типтік бейнесі.
Негізгі идеясы үш жақты қанауға түсіп, ақыры мекенін тастап кетуге мәжбүр болған Шыңжан қазақтарының ауыр халі. Алты бөлімнен тұратын поэманың қысқаша мазмұны төмендегідей:
20-30 жылдарындағы Шыңжан қазақтарының тағдыры талан-таражға түскен қайшылықты кезең еді. Ішкі феодалдық тонауға түскен халыққа қытай отаршыларының тісі де қат