Оқыту мен оқуда
өзгеріс енгізілгенін және ол басқарылғанын растайтын тізбектелген сабақтар
топтамасы өткізілгені туралы бір рефлексивтік есеп
Қазіргі
Қазақстан мектебінің ұстазы алдында үлкен міндеттер мен шешілуі қажет мәселелер
тұр.
Екінші «Бетпе-бет»
кезеңіндегі мектептегі тәжірибе үшін мен зерттеу объектісі қылып 8 «А» сыныбын
таңдап алдым. Сабақтарымды өткізбес бұрын мен оларға сынып жиналысын өткізіп,
өзімнің жұмыс жоспарымның оқушылар білуі қажет мақсаты және қағидаттарымен
таныстырып шықтым, олардың әрқайсысының
зерттеу туралы пікір алу құқығы бар екенін ескерттім. Оқушылардың
ата-аналарына балаларын зерттеуге қатыстыруға рұқсат сұрап хат жаздым. Әр
ата-ананың келісімін беруі жөніндегі хаттың бұрышына «қарсы емеспін» деп жазып, қолын
қойған ата-аналардың рұқсат қағаздары қолыма тиді де, мен сындарлы оқытудың
жеті модулін іс – тәжірибемде жүзеге
асыруға кірісіп те кеттім.
8 «А» сынып
оқушылары менің сөзімді мұқият тыңдады. Бұған дейінгі сабақтарымда СТО
стратегияларын кеңінен пайдаланып келгендіктен, оқушыларда стратегиялар туралы сұрақ туындамады. Тек суретке және бейне таспаға түсіремін
дегеніме, «Бізді теледидардан көрсете ме?» — деп қуанып қалды. Сонымен оқушылардың
келісімін алып, ынтымақтаса жұмыс істеуге лайықты жағдаят жасағанымды анықтап алып, іс-тәжірибемді жүзеге асыруға
кірісіп те кеттім.
Бірінші және
одан кейін өткізген сабақтарымның
барлығында ынтымақтасу атмосферасын
қалыптастыру және «Алтын ереже» ұстанымдарын құрудан бастау алды. Оқушылар «Мен
сіздерді таныстырғым келеді» деген стратегияны пайдалана отырып көршілері туралы біз бұған дейін бейхабар болған ақпаратпен бөлісіп жатты. Мысалы, біз
Асылханның музыканы, оның ішінде қазіргі
кезеңде сәнді болып саналатын хип-хопты жақсы көретінін білдік.
«Алтын ережені» құру да көп уақытты қажет
етпеді. Бірақ осы оқушылардың іс-әрекеттерінің нәтижесі мен талап еткендей орыс
тілінде емес, қазақша оқылып жатты.
Мен төрт
сабағымның әлеуметтік-мәдени теориясын дамытуға қажетті әдіс-тәсілдерімді
оқушылардың өздігінен реттелуіне ықпал ететіндей қылып таңдадым. Бұлай
жоспарлауымның басты себебі, сабақ басталмас бұрын мен оқушыларға олардың
пікірлерімен санасатынымды, мәселені шешер кезде олардың пікірлері
есептелетінін, сонымен қатар әр оқушы өз оқуын жетілдіре алатынын және өзіндік
білім алуын бақылай алатынына тоқталып өттім.Үдерісті осылай жоспарлауым маған
білім беру бағдарламасын түсінуге, оқыту процессін дамытуға қажетті теориялық базаны меңгеруге керек болды.Ал сындарлы оқытудың
өзекті мәселесін жүзеге асыруда таптырмас
құрал болып саналатын стратегиялардың алуан түрлілігі, әр сабақтың мақсаты мен міндеттерін
оқушылардың өздері анықтай алатындай
дәрежеде таңдалуы, олардың оқуға деген оң көзқарастарын қалыптастырды. Стратегияларды
түрлендіре қолдану, менің пайымдауымша, оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын
оятып қана қоймады, сонымен қатар әр оқушының ынталана отырып сабақтың
мақсатына жетуіндегі негізгі табыс құралы болып табылды.
Сабақтарымның
барысында оқушылардың өздігінен
реттелгенін Асылдың іс-әрекетінен көбірек бақыладым. Ол сабақтың мақсатын менің
тақтаға ілген критерийлерім бойынша тез анықтады да, жеке, жұптық және топтық
жұмыстарға жылдам бейімделіп, бағыттала әрекет ете бастады. Сонымен қатар Асыл
жаңа біліммен сыныптастарымен белсенді бөлісті, оқу үдерісінің қалай
жүретінін тез пайымдап, проблеманы шешуде балама шешімдерді көп ұсынды.
Ершат жұмысын
бастамас бұрын проблеманы шешудің оңтайлы жолдарын қарастыра бастады:
«Ойлан-жұптан-бөліс» стратегиясында қозғалған ой төңірегінде негізгі тұжырымын
дәптеріне жазып алды, жұптасуда серігінің ойын тыңдап алып, топтасу кезінде жеке
ментальді картаны толтыруға бірден кірісті.
Оқушылар
жұпта және топта бір-бірін үйрете отырып
талқылады, Асыл ақпаратты біліп қана қоймай, оны пайдалана алды, өзінің оқуын реттей алды. Эмоциялық
және әлеуметтік кедергідегі Мәдина және
Темірлан Асылдың көмегімен оқуларын реттей отырып, топтық жұмыста пікірталасқа
қатысты. Сонымен қатар мен екінші
сабағымда оқушылардың өздігінен реттелуін оқушылардың жеке тәжірибесінен
алынған мысал үлгісінде жүзеге асқанын
бақыладым. Екінші сабақтың
барысында Ұран: «Қасқыр жыртқыш болса да, санасы бар жыртқыш. Ол табиғатта ауру, әлсіз аңдарды жейді. Ол табиғаттың
тазалығын сақтаушысы» — деп дау айтты. Менің бір таң қалғаным, Мейіржан аңшы атасынан естіген қасқырлар
туралы бұдан да басқа қызықты деректерін
келтіріп жатты. «Мұндай негіздеме «жағдаяттық тануға» арқау болып табылады (Lave
1988; Lave and Wenger, 1991).
Мен
сабақтарымда оқушының өздігінен реттелуі тәртібін бақыладым, оқушылардың өз
оқуын бақылауы өзін-өзі және құрбысын бағалау кезінде жүзеге асқанын байқадым. Жалпы
менің бұл тәжірибені -жүзеге асыруда өзіме мықтап түйіп алған ойым, ол- әр
оқушының өз бетінше оқығанда дербес
болуды қалайтындығы (Мария Монтессори,1870-1952).
Мен келешекте өзім іс жүзіне асырмақ болып отырған сындарлы оқыту идеясында
оқушылардың өз бетінше оқуын нәтижемен ғана шектеп қоймай,зияткерлік
іс-әрекетке жетелейтін, үдерістер мүмкіндігін дамытатын материалдарды
пайдаланатын боламын деп түйдім.
Мен сабақтарымның басым бөлігінде
ақпараттық-коммуникативтік технологияны ұтымды пайдалана алдым деп ойлаймын,
себебі сергіту сәттері интербелсенді тақтаның көмегімен өтті.Мен таңдаған сынып
оқушылары бір-бірімен бастауыш сыныптан бері келе жатса да, бір-бірінен
ұялатындықтарын жасыра алмады. Оқушылардың өздерін бұлай ұстауларын мен олардың
өтпелі кезеңде тұрғандығынан деп пайымдап отырмын. Сонымен қатар біздің бұған
дейінгі берілген дәстүрлі сабақтарымыздың негізгі тұжырымдамасы бойынша, сергіту
сәттері тек бастауыш және орта буын сынып оқушыларына ғана тән құбылыс. Ал жаңаша оқыту ұстанымы бойынша, сергіту
сәтінде оқушы тұрмақ, мұғалімнің өзі де билеп сергіп алғаны жөн. Оқушылар бірінші
сабақта «Қара жорға» әуеніне көпшілігі
билей қоймады, бірақ одан кейінгі сабақтарымда
қолданған «Шөжелерім», «Борсықтың биі» таныстырылымы бар сергіту сәттерінде бір-бірінен ұялмай, зор
қызығушылықпен биледі.
Ақпараттық-коммуникативтік
технологиялар құралдарын мен төрт сабағымда да қолдануды жоспарладым. Бірінші және екінші
сабақтарымның мақсаты бір шығарманың төңірегінде өрбігендіктен, тақырыптың
мәнін ашатын слайд үлгісін мен өзім әзірлеген болатынмын. Менің оқушыларға
жасап әкелген таныстырылымым олардың ақпаратты бағалауына, таңдауына, берілген
тапсырмаға қатысты ой қозғауына және сақтауына көмегін тигізді деген ойдамын.
Үшінші сабақ таныстырылымын мен дарынды оқушым Асылға жүктеген болатынмын, себебі дарынды балаларға
сапалы тапсырма бергенде «ол ақпаратты біліп, толықтырып, мәніне тезірек
жетеді»деп тұжырымдама жасаған (Мұғалімге арналған Нұсқаулық, 73 б.). Сонымен
мен өзімнің болашақта атқарар әдіс-тәсілдеріме қатысты тағы бір тұжырымдаманы
негіздеме қылып ерекшелеп алдым. Ол-«мұғалімдер қосымша көмек беру арқылы
балалар тобының аясын кеңейте отырып , бұдан да күрделі тапсырмаларды орындата
алады. Бұл стратегиялардың сыныптағы талантты да дарынды оқушыларды анықтауда
көмегі зор» деген ой-тоқтамы болды(Мұғалімге
арналған Нұсқаулық, 75 б.).Мен неге бұл ойды өзіме негізгі етіп белгілеп алдым?
Себебі, алдағы уақытта мен осы сындарлы оқыту стратегияларын сабақтарымда қолдану барысында сыныптағы
басқа да оқушылардың дарындылық қабілетін дамытатын іс-шаралар жоспарын құрып,
оны жүйелі түрде жүзеге асыруға міндеттімін деп ойлаймын.
Менің үшінші сабағымда қолданған Мерсердің «Бастама-жауап-кейінгі
әрекет» (БЖӘ) стратегиясы сұрақ қою үлгісінде болды және тақырып «Обособленное дополнение» еді. Ал бұл
тақырыптың көлемі жетінші сыныпта өткен бірнеше тақырыптарды еске түсіруді,
ережені қайталауды қажет етті. Сонымен БЖӘ-ні жүзеге асыру үшін мен
АКТ-мен жұмысты жоспарлаған едім:
интербелсенді тақтада обособленное дополнениесі бар, бірақ тыныс белгілері
қойылмаған жай сөйлемдерді келтірдім. Оқушыларға сөйлемдерді
көшіріп жазып, бастауыш пен баяндауышты және «обособленное дополнениені»
анықтап, астарын сызып, қажетті тыныс белгілерін қоюды міндет еттім.
Бастама (мұғалім): Прочитай предложение и определи в
предложении главные члены предложения.
Оқушы: Все, за
исключением моего товарища, приняли эту весть с радостью.Главные члены
предложения: Все приняли.Подлежащее
(кто?) Все. Сказуемое (что сделали?) приняли.
Кейінгі әрекет (мұғалім):Прекрасный ответ. Теперь найди и
подчеркни в предложении обособленное дополнение.
Оқушы: за исключением моего товарища – обособленное
дополнение.
Оқушы обособленное дополнение ережесін айтты және
неліктен үтір қойылғанын түсіндірді.
Бұдан кейінгі тапсырма жұптағы жұмыс болды: жұптаса
отырып екі оқушы алдын-ала таратылған кестеден обособленное дополнение туралы
ережені оқиды, қажет деп тапса берілген тірек сөздермен жай сөйлем құрайды,
бір-біріне түсіндіреді және соңында «қара-жап-айт-жаз-тексер» техникасын
падаланып өздерін — өздері және жұптасын тексереді.
Осы техника бойынша жұмыс жүргізіп жатқан кейбір
оқушылардың қате жауаптарын байқап
қалған мен, оқушылардың жауаптарына назар салмай отырған Тілектес атты оқушыма: «Сен Мархабаның берген жауабына
қандай түзету енгізуге болады деп ойлайсың?» деген жанама ескертпе жасап өттім.
Ал Анар атты
оқушым болса өзімен жұпта жұмыс істеп
отырған Батырханның ережені түсіндіруін
қабылдамай, ренжіп отырғанын байқадым. Сондықтан мен Анарды басқа оқушымен
жұптасуға шақырдым. Сәлден соң Анардың обособленное
дополнение ережесін қазақ тіліндегі түсінік түрінде талдап отырғанын байқап,
олардың қастарына келіп: «Орыс тіліндегі обособленное дополнение мен қазақ тіліндегі оқшауланған толықтауыштың
ережелеріндегі айырмашылық бар екеніне
ұмытпаңдар, сондықтан орысша ережеге сүйеніп, талдау жасаңдар»-деген ескертпе
жасадым.
Содан соң Анар
өз жұптасын ережені жатқа жазумен қоса,
сөйлем құрайық деп үгіттеп қойыпты. Бұл тәсілін Анар тақтада сыныптың алдында түсіндірді, жұптасы
сөйлемдерін талдады. Ал енді осы жұмыс түрлерінде әр оқушы өзінің тақырып
төңірегінде қаншалықты білімін көрсете алды және өздері білімді меңгеру
кезеңінің қандай сатысында тұрды, қандай бағытта дамуы керек, қажетті деңгейге қалай жетуі керектігін анықтай алды ма? Бұл сұрақтардың жауабын мен «Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау»
модуліндегі «Бағалаудың мәні» ұғымына талдау жасай отырып, сабақтарымда
оқушылардың өзін және бір-бірін бағалай алу мүмкіндіктерін сипаттай алуы деп
анықтадым. Сонымен қатар осы сабақтың стратегияларды пайдаланудағы құрылымдық
ерекшелігі оқушылардың пәнге деген қызығушылығын оятты деп ойлаймын: Асыл атты оқушым – топта жұмыс жасау барысында өз
мүмкіндіктерінен тыс әрекет етіп, күрделі тапсырмаларды таңдады; Ұран атты оқушым өз іс-әрекетіне талдау жасап үйренді, проблема
төңірегінде ой қозғай алды; ал Мейіржан болса мысалдар келтіре отырып, қысқаша тұжырым жасады.
«Мен оқушыға
не үйреттім?»- деген сұрағыма жауап бере
отырып, тұлғаның қалыптасуында оқыту үшін бағалаудың рөлі маңызды екенін өзіме
тұжырымдама етіп белгілеп алдым.
Бағдарламаның
жеті модулін әр сабағымда пайдалану барысында мен бізге ұсынылған стратегиялардың басым көпшілігін
бұған дейінгі дәстүрлі сабақтарымда пайдаланатынмын. Ал өзім бұрыннан
пайдаланып келе жатқан сын тұрғысынан ойлауды дамытатын стратегиялар менің сабағымның мән-мағынасын осыншама деңгейде
дамыта алатын күшке ие деп ойланып та көрмеппін. «СТО стратегияларын
пайдаландым, болды, оқушыларымды қызықтырдым, жетті»-деген оймен қолданған
тәсілдеріме мен осы сындарлы оқыту
Бағдарламасының идеясы негізінде жаңаша көзқарас қалыптастырдым.
Тағы бір атап өтетін ой, бұрынғы дәстүрлі сабағымда оқушымның бір
сабақта алған білімін бағалау мен үшін түкке тұрғысыз мәселе болатын: сабақты
тақтаның алдынан қозғалмай тұрап түсіндіремін, жалпы сыныпқа арналған жұмыс
түрін ұсынамын, оны тексеремін, сосын
бағалап тастайтынмын.Ал жаңаша оқыту Бағдарламасы тұрғысынан бағалау ол
бір үлкен процесс екен, себебі бағалаудың өзі оқыту үшін (формативті) және
оқуды (жиынтық) бағалау деген екі күрделі де жауапты кезеңдерге бөлінген.
Формативті бағалау алған оқушы өзінің
білім алудың қандай сатысында тұрғанын анықтайды, оны анықтап алған соң білімін дамыту үшін қандай қадамдар жасау
керек екендігін мұғаліммен қоса ізденеді.Ал жиынтық бағалау мақсатына
оқушыларға тоқсандық, жылдық қорытынды бағасын қою, сертификаттау кіреді. Сонда
не өзгерді дейсіз бе? Жалпы оқушылардың өз біліміне өздері және құрбылары баға
бере алу ерекшелігінің пайда болуы,
оқушыларға тиімді болатын кері байланыстың орнауы және оқушылардың өз білімдерін
жақсарту жолдарын іздеуі деп айтар едім.
Дәстүрлі білім беруде баланың білімді қанша деңгейде меңгерген, меңгермегені
мұғалімге, ата-анаға, мектеп әкімшілігіне ғана қажет ақпарат болатын. Сонымен
қатар бұл ақпарат тек статистикалық ақпарат үлгісінде сақталатын: оқушының
білім нәтижесі мұғалімге қажет (себебі мұғалім оқушысының білім деңгейін
көтеруге қажетті жұмыс түрлерін саралап, оны оқушыға ұсынады, үлгерімі төмен
оқушының ата-анасы тарапынан қолдау алады), мектеп әкімшілігіне (түрлі білім
көрсеткішінің есептерінде пайдаланады) қажет. Сонда осы оқу, білім алу деген
үлкен процесстегі басты тұлға-білімді меңгеруші оқушы барлық әрекеттен сырттап
қалып отыр.
Міне негізгі
мәселе қайда жатыр! Оқушының өзіндік «мақсаты» (Чиксентмихаи, 2008) мен «ішкі
уәжі»(Райан мен Деки, 2009) қалыптасқан жағдайда ғана оқушылар
өзін-өзі білім алуға ынталандыра
алады, оқушыларда білсем,
үйренсем деген қызығушылық пайда болады деген тұжырым жасағым келеді.Мен тәжірибелік сабақтарымда бағалаудың
формативтік тәсілін пайдаландым. Олар:
«Кері байланыс», «Бағдаршам», «Бас бармақ», «Он сұрақ», смайликтермен
бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек», «+,-, қызықты», мадақтау сөздері.
Қазіргі
үдемелі өзгеріске түсіп жатқан заманда
білім берудің ең маңызды педагогикалық
модульдерінің бірі деп сыни тұрғыдан
ойлауды айтуға болады. Ал қазақ мектебіндегі орыс тілі мен әдебиеті
сабақтарында оқушыларды сыни тұрғыдан
ойлауға үйрете оқыту дегеніміз-ол мәнмәтіндегі берілген ақпаратты оқушылардың
сыни тұрғыдан талдай, бағалай, қорытындылай алу мүмкіндіктерін дамыту деп айтар
едім.
Мен бірінші
«Бетпе-бет» кезеңінде бастаған орта мерзімді жоспарымда оқушыларды сыни
тұрғыдан ойлауға үйрету-ол әр сабақта стратегия түрлерінің сан алуан түрлерін
пайдалану болар деп ойлағанмын. Бірақ іс-тәжірибені жүзеге асыру кезінде мен
орта мерзімді жоспарыма өзгеріс енгізуге мәжбүр болдым, себебі, біріншіден,
стратегияның көптігі оқушының әрекетіне түсінбестік әкелетінін байқадым,
екіншіден, сабақ уақытының шектеулі кезеңінде бірнеше стратегияны пайдалануға
уақыт жетпейтінін топшыладым. Бұл әрекетімнің дұрыс екеніне сабақтарымды
жүргізу барысында көзім жетті: таңдаған стратегияларымның саны аз болғанымен,
сабақтың мақсаты мен міндеттерін оқушылар өздері анықтайтындай дәрежедегі
таңдалған стратегиялар мазмұны
оқушыларда қызығушылық туғызды, ынталарын оятты.
Мен өзімнің
іс-әрекетімді «дамыту жұмысының көшбасшысы» ретінде белгілей отырып, кәсіби
даму үдерісімнің нәтижесін жобаны жүзеге асыру кезеңінде бақылай алдым. Сонымен
болашақта тәжірибені жүзеге асыруда мен «үндемейтін» және «жеке-дара» оқушыларымның
өзін-өзі ынталандыра алатын оқушыға
айналуына, оқушыларымның оқуға деген оң көзқарастарын дамытуларына қажетті жұмыс түрлерін жүзеге
асыруға, өзімді таң қалдырған үдерістерге сараптама жасай отырып, жауап
іздеуге, Бағдарлама идеяларын пайдаланып, кездескен кедергілерді жеңуге, мектеп жұмысы
мен оқушы жетістігін дамытуға бар
білімім мен мүмкіндігімді жұмсаймын деп
ойлаймын.
Пайдаланылған
әдебиеттер:
1.Мұғалімге
арналған Нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012
2.
Мирсеитова С. «Оқыту ізденіс ретінде және ізденіс оқыту ретінде»